Portal Orzeczeń Sądu Apelacyjnego w Poznaniu

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 9 marca 2023 r.

Sąd Apelacyjny w Poznaniu III Wydział Pracy i Ubezpieczeń Społecznych

w składzie:

Przewodniczący: sędzia Sylwia Dembska

Protokolant: Nina Bekalarek-Bruź

po rozpoznaniu w dniu 9 marca 2023 r. w P. na posiedzeniu niejawnym

sprawy D. K.

przeciwko Zakładowi Ubezpieczeń Społecznych II Oddział w P.

o rentę rodzinną

na skutek apelacji D. K.

od wyroku Sądu Okręgowego w Koninie

z dnia 26 kwietnia 2022 r. sygn. akt III U 102/22

1.  oddala apelację;

2.  nie obciąża odwołującej kosztami postępowania apelacyjnego.

sędzia Sylwia Dembska

UZASADNIENIE

Decyzją z dnia 20 grudnia 2021 r. organ rentowy odmówił wnioskodawczyni D. K. prawa do renty rodzinnej. W uzasadnieniu wskazano, że nie ma podstaw do przyznania świadczenia zgodnie z art. 70 ust. 1 i 2 ustawy o emeryturach i rentach z FUS, gdyż nie osiągnęła ona wieku 50 lat w chwili śmierci męża, nie wychowuje dzieci i wnuków lub rodzeństwa uprawnionych do renty rodzinnej oraz posiada niezbędne źródło utrzymania.

Odwołanie od powyższej decyzji złożyła D. K., podnosząc, że nie ma niezbędnych źródeł utrzymania, głównie utrzymywała się z wynagrodzenia męża. Posiada gospodarstwo rolne, które wydzierżawia, a czynsz dzierżawny, który pobiera wynosi 875 zł. Ta kwota nie wystarcza na zaspokojenie podstawowych potrzeb. Ostatecznie wniosła o zmianę decyzji i przyznanie prawa do renty rodzinnej na okres jednego roku.

Wyrokiem z 26 kwietnia 2022r. Sąd Okręgowy w Koninie, III Wydział Pracy i Ubezpieczeń Społecznych sygn. akt III U 102/22 oddalił odwołanie oraz zasądził od odwołującej na rzecz pozwanego kwotę 180 zł tytułem zwrotu kosztów zastępstwa procesowego.

Powyższy wyrok zapadł w oparciu o następujące ustalenia faktyczne i rozważania prawne:

D. K., urodzona w dniu (...), złożyła w dniu 13 grudnia 2021 r. wniosek o przyznanie jej renty rodzinnej po zmarłym w dniu 22 października 2021 r. mężu J. K.. Związek małżeński został zawarty w dniu 6 sierpnia 2011r.

W dacie zgonu J. K. był zatrudniony w (...) S.A. w K..

Wnioskodawczyni jest współwłaścicielem gruntów rolnych położonych w miejscowości K. o powierzchni 10,2 ha co stanowi 14,99 ha przeliczeniowych, jest płatnikiem podatku rolnego. Umową z dnia 8 stycznia 2021r. wydzierżawiła grunty o powierzchni 8 ha P. W.. Z tego tytułu otrzymuje czynsz w wysokości 1750 zł. Część tej kwoty – 500 zł przekazuje córce z pierwszego małżeństwa - W. W., pozostała kwotą dysponuje wnioskodawczyni. Wnioskodawczyni utrzymuje się również z oszczędności, które pozostawił zmarły mąż. Wnioskodawczyni choruje na nadciśnienie i na cukrzycę, nie leczy się u specjalistów, nie występowała z wnioskiem o rentę.

Podlega ubezpieczeniu rolniczemu, w gospodarstwie rolnym nie pracowała od śmierci pierwszego męża. Wnioskodawczyni zamieszkuje sama w domu jednorodzinnym o powierzchni 103 m ², który jest jej własnością. Koszty związane z utrzymaniem wynoszą: 60 zł energia za 2 miesiące, 155 zł podatek od nieruchomości płatny raz na kwartał, 20 zł wywóz śmieci, woda 220 zł płatne co trzy miesiące, składki na KRUS 450 zł co kwartał, opał 226 zł miesięcznie (tona 1350 zł).

Na podstawie tak ustalonego stanu faktycznego Sąd I instancji wydał zaskarżony wyrok, w którym oddalił odwołanie oraz zasądził od odwołującej na rzecz pozwanego kwotę 180 zł tytułem zwrotu kosztów zastępstwa procesowego.

Następnie Sąd Okręgowy zacytował art. 65 ustawy z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych.

Sąd I instancji podkreślił, że prawo do renty rodzinnej nabywa również wdowa, która osiągnęła wiek 50 lat lub stała się niezdolna do pracy po śmierci męża, nie później jednak niż w ciągu 5 lat od jego śmierci lub od zaprzestania wychowywania osób wymienionych w ust. 1
pkt 2 (art. 70 ust. 2 ustawy). Wdowa niespełniająca warunków do renty rodzinnej określonych w ust. 1 lub 2 i niemająca niezbędnych źródeł utrzymania ma prawo do okresowej renty rodzinnej: 1) przez okres jednego roku od chwili śmierci męża; 2) w okresie uczestniczenia w zorganizowanym szkoleniu mającym na celu uzyskanie kwalifikacji do wykonywania pracy zarobkowej, nie dłużej jednak niż przez 2 lata od chwili śmierci męża.

W dalszej części uzasadnienia Sąd Okręgowy podał, że jak wynika z art. 70 ust. 4 ustawy emerytalnej okresowa renta rodzinna przysługuje wdowie, która nie ma niezbędnych źródeł utrzymania. Drugim warunkiem jest, aby wniosek o okresową rentę złożyła albo w ciągu roku od śmierci małżonka albo w okresie uczestniczenia w zorganizowanym szkoleniu mającym na celu uzyskanie kwalifikacji do wykonywania pracy zarobkowej, nie dłużej jednak niż przez 2 lata od chwili śmierci męża.

Sąd I instancji podkreślił, że wnioskodawczyni z wnioskiem o rentę rodzinna wystąpiła zachowując ustawowy termin, nie spełniła jednak drugiej przesłanki niezbędnej do uzyskania przedmiotowego prawa, ponieważ nie wykazała, że nie ma niezbędnych środków utrzymania. Wskazał, że w postępowaniu przed Sądem I instancji ustalono, że wnioskodawczyni dysponuje kwota 1250 zł. Miesięczne wydatki związane z opłatami wynoszą ok. 300 zł. Sąd Okręgowy podniósł, że wnioskodawczyni nie przedstawiła dowodów, z których wynikałoby, że wydaje 400 zł na leczenie i leki miesięcznie, zwłaszcza, że lek formetic, który przyjmuje, kosztuje 4,80 zł. Nadto podkreślił, że wnioskodawczyni nie ma nikogo na utrzymaniu.

Reasumując w ocenie Sądu I instancji stwierdzić należy, iż w okolicznościach niniejszej sprawy brak podstaw do przyznania wnioskodawczyni prawa do renty rodzinnej po zmarłym mężu J. K..

Z tych względów Sąd Okręgowy – Sąd Pracy i Ubezpieczeń Społecznych na mocy art. 477 ¹⁴ § 1 k.p.c. oddalił odwołanie. O kosztach zastępstwa procesowego Sąd Okręgowy orzekł w punkcie II wyroku na podstawie art. 98 § 1 k.p.c. w zw. § 9 ust. 2 rozporządzenia z dnia 22 października 2015 r. w sprawie opłat za czynności radców prawnych (Dz.U z 2018r. poz. 265).

Apelację od powyższego wyroku złożyła odwołująca D. K., zaskarżając go w całości.

Zaskarżonemu wyrokowi zarzuciła:

1.  sprzeczność istotnych ustaleń Sądu z treścią zgromadzonego w sprawie materiału dowodowego mającą istotny wpływ na wynik sprawy poprzez przyjęcie, że odwołująca nie wykazała, że nie ma niezbędnych środków utrzymania, podczas gdy odwołująca wykazała, że jedyne jej źródło utrzymania stanowi jedynie częściowy dochód z zawartej umowy dzierżawy, ponadto wykazała, że choruje przewlekle, wymaga oszczędnego trybu życia, choruje na cukrzyce T. II, tętniaka mózgu, a jej wydatki i koszty utrzymania nieruchomości przekraczają uzyskiwany przez nią dochód z umowy dzierżawy, a także wykazała, że przed śmiercią męża utrzymywała się z wynagrodzenia męża, który pracował w kopalni przez co doszło do naruszenia art. 233 § 1 k.p.c.;

2.  naruszenie przepisu art. 233 § 1 k.p.c. poprzez pominięcie dowodu z przedłożonego na rozprawie w dniu 29 marca 2022 r. zaświadczenia lekarskiego, z którego wynikało, że powódka przewlekle choruje, m.in. na cukrzycę;

3.  naruszenie prawa materialnego tj. art. 70 ust. 4 ustawy emerytalnej poprzez jego niezastosowanie i przyjęcie, że odwołująca nie spełniła przesłanki z tego przepisu, podczas gdy odwołująca wykazała, że nie ma niezbędnych źródeł utrzymania.

Wskazując na powyższe odwołująca wniosła o:

1.  zmianę zaskarżonego wyroku poprzez uwzględnienie w całości odwołania i zmianę zaskarżonej decyzji z dnia 20 grudnia 2021 r. i przyznanie odwołującej prawa do renty rodzinnej po zmarłym mężu J. K. od dnia 22 października 2021 r. na okres jednego roku;

2.  zasądzenie od organu rentowego na rzecz odwołującej kosztów procesu za I i II instancję, w tym kosztów zastępstwa adwokackiego według norm prawem przepisanych;

3.  z ostrożności procesowej w przypadku przegrania sprawy odwołująca wniosła o nieobciążanie odwołującej kosztami procesu, w tym kosztami zastępstwa procesowego z uwagi na jej trudną sytuację materialną;

4.  dopuszczenie i przeprowadzenie dowodu z zaświadczenia lekarskiego z Przychodni (...) w celu ustalenia faktu, że odwołująca przewlekle choruje.

W odpowiedzi na apelację odwołującej D. K. organ rentowy wniósł o oddalenie apelacji oraz o zasądzenie od odwołującej na rzecz organu rentowego kosztów zastępstwa procesowego według norm przepisanych.

Sąd Apelacyjny zważył, co następuje:

Apelacja jako bezzasadna podlega oddaleniu.

W ocenie Sądu Apelacyjnego Sąd Okręgowy dokonał prawidłowych ustaleń i wydał trafne, odpowiadające prawu rozstrzygnięcie. W szczególności, w ocenie Sądu Apelacyjnego, Sąd I instancji przeprowadził wystarczające postępowanie dowodowe, a zebrany w sprawie materiał poddał właściwej ocenie, zachowując granice swobodnej oceny dowodów przewidzianej przez art. 233 § 1 k.p.c. Na tej podstawie Sąd Okręgowy poczynił prawidłowe ustalenia faktyczne, które tutejszy Sąd w pełni podziela i przyjmuje za własne.

Uzasadnienie Sądu I instancji zostało sporządzone zgodnie z wymogami art. 327 ¹ k.p.c. Motywy zawarte w tym uzasadnieniu Sąd Okręgowy w pełni akceptuje i podziela, skutkiem, czego odstępuje od powtarzania szczegółowych wnioskowań prawniczych (vide wyrok Sądu Najwyższego z dnia 5.11.1998 r.; I PKN 339/98, postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 15 maja 2020 r. I UK 199/19).

Istota sporu w sprawie sprowadzała się do rozstrzygnięcia, czy organ rentowy zasadnie odmówił odwołującej prawa do renty rodzinnej po zmarłym w dniu 22.10.2021r mężu.

W tym miejscu przypomnieć należy, iż zgodnie z art. 65 ust. 1 ustawy z dnia 17 grudnia 1998r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych renta rodzinna przysługuje uprawnionym członkom rodziny osoby, która w chwili śmierci miała ustalone prawo do emerytury lub renty z tytułu niezdolności do pracy lub spełniała warunki wymagane do uzyskania jednego z tych świadczeń. Przy ocenie prawa do renty przyjmuje się, że osoba zmarła była całkowicie niezdolna do pracy.

Wdowa, zgodnie z treścią art. 70 ust. 1 ustawy o emeryturach i rentach z FUS, ma prawo do renty rodzinnej, jeżeli: 1) w chwili śmierci męża osiągnęła wiek 50 lat lub była niezdolna do pracy albo 2) wychowuje co najmniej jedno z dzieci, wnuków lub rodzeństwa uprawnione do renty rodzinnej po zmarłym mężu, które nie osiągnęło 16 lat, a jeżeli kształci się w szkole - 18 lat życia, lub jeżeli sprawuje pieczę nad dzieckiem całkowicie niezdolnym do pracy oraz do samodzielnej egzystencji lub całkowicie niezdolnym do pracy, uprawnionym do renty rodzinnej. Prawo do renty rodzinnej nabywa również wdowa, która osiągnęła wiek 50 lat lub stała się niezdolna do pracy po śmierci męża, nie później jednak niż w ciągu 5 lat od jego śmierci lub od zaprzestania wychowywania osób wymienionych w ust. 1 pkt 2 (art. 70 ust.2 ustawy).

Wdowa niespełniająca warunków do renty rodzinnej określonych w ust. 1 lub 2 i niemająca niezbędnych źródeł utrzymania ma prawo do okresowej renty rodzinnej: 1) przez okres jednego roku od chwili śmierci męża; 2) w okresie uczestniczenia w zorganizowanym szkoleniu mającym na celu uzyskanie kwalifikacji do wykonywania pracy zarobkowej, nie dłużej jednak niż przez 2 lata od chwili śmierci męża. (art. 70 ust.4 ustawy).

Jak wynika zatem z cytowanych przepisów okresowa renta rodzinna została przewidziana dla wdów niespełniających warunków do renty rodzinnej określonych w art. 70 ust. 1 lub 2. Niespornym było, że odwołująca nie spełniała w/w przesłanek.

Dodatkowym wymogiem ustawowym jest jednak wykazanie przez wdowę braku niezbędnych źródeł utrzymania.

Synonimy słowa „utrzymanie” to słowa, takie jak: „chleb, zarobek, środki do życia, praca, wyżywienie, wikt, wikt i opierunek, życie, byt, egzystencja”. Według Słownika języka polskiego (pod red. prof. M. Szymczaka, Warszawa 1996) utrzymanie to środki do życia, koszt egzystencji. Oczywiście, trudno tu o definicję bardziej precyzyjną, gdyż nie dał jej ustawodawca, a sytuacje ubezpieczonych są zróżnicowane Jednak słowo „utrzymanie” nie zostało użyte przypadkowo, gdyż odnosi się do środków do życia w podstawowym zakresie.

Wspomniana okoliczność podlega badaniu w odniesieniu do konkretnych stanów faktycznych, jednak typowymi sytuacjami będą z pewnością: brak zatrudnienia lub innych źródeł regularnego dochodu, brak wsparcia ze strony krewnych, opieranie egzystencji wyłącz nie na nieregularnych świadczeniach pomocy społecznej itp.

Pojęcie „utrzymania” nie jest więc zakresowo otwarte i nie obejmuje wszelkich wydatków. Skoro występuje kategoria „utrzymania”, która warunkuje prawo do renty rodzinnej dla wdowy, w tym znaczeniu, że renta przysługuje tylko wtedy, gdy nie może się samodzielnie utrzymać, to renta rodzinna nie przysługuje tym wdowom, które mają zapewnioną możliwość zaspokojenia swoich podstawowych potrzeby życiowych.

Jak wskazano w wyroku SA w Katowicach z dnia 9 grudnia 2004 r., III AUa 1343/04 (LEX nr 151766), przepis art. 70 ust. 4 nie ogranicza uprawnienia do okresowej renty rodzinnej tylko do tych wdów, które w chwili śmierci męża nie miały niezbędnych źródeł utrzymania - uprawnienie to rozciąga się na okres roku po śmierci.

W modelu teoretycznym okresowa renta rodzinna nie powinna zostać przyznana przed uprawomocnieniem się decyzji o odmowie przyznania renty rodzinnej na zasadach ogólnych. Mając jednak na uwadze przewlekłość sądowego postępowania odwoławczego oraz potrzebę zabezpieczenia bytu wdowy pozbawionej niezbędnych źródeł utrzymania, zaaprobować należy praktykę, w której prawo do okresowej renty rodzinnej zostaje rozpatrzone niezależnie od istnienia sporu co do spełniania przesłanek z art. 70 ust. 1 lub 2. Odwołująca nie występowała do ZUS o przyznanie renty z tytułu niezdolności do pracy (całkowitej lub częściowej).

Okresowa renta rodzinna może być przyznana na okres jednego roku od chwili śmierci męża. Możliwość pobierania renty z art. 70 ust. 4 jest zatem ograniczona terminem końcowym ( dies ad quem) przypadającym w konkretnej dacie. Wprawdzie decyzja ZUS ma charakter wyłącznie deklaratoryjny, jednak regulacja art. 129 ust. 1 wyklucza możliwość przyznania okresowej renty rodzinnej wstecz, tj. za okres poprzedzający miesiąc złożenia wniosku (pomijam tu sytuację określoną w art. 129 ust. 2). Wydaje się zatem, że organ rentowy, stwierdzając brak spełniania warunków do renty rodzinnej określonych w art. 70 ust. 1 lub 2, powinien niezwłocznie ocenić prawo do okresowej renty rodzinnej. Poprzestanie jedynie na wydaniu decyzji odmawiającej renty rodzinnej, przy ewentualnym zaniechaniu zbadania uprawnień wynikających z art. 70 ust. 4, należy uważać za błąd organu rentowego. Jak wynika z § 11 ust. 2 pkt 2 rozp. w sprawie postępowania z 2011 r., oświadczenie dla celów ustalenia prawa do okresowej renty rodzinnej powinno być złożone wraz z wnioskiem o przyznanie renty rodzinnej.

Wnioskodawczyni z wnioskiem o rentę rodzinną wystąpiła zachowując ustawowy termin, jednak nie spełniła drugiej przesłanki niezbędnej do uzyskania przedmiotowego prawa - nie wykazała, że nie ma niezbędnych środków utrzymania.

Z zebranego w sprawie materiału dowodowego wynika, że odwołująca jest współwłaścicielem gruntów rolnych o powierzchni 10,2 ha, co stanowi 14,99 ha przeliczeniowych, jest płatnikiem podatku rolnego. Wydzierżawia grunty o powierzchni 8 ha i z tego tytułu otrzymuje czynsz w wysokości 1750 zł. Część tej kwoty - 500 zł przekazuje córce z pierwszego małżeństwa -W. W., pozostałą kwotą dysponuje zaś odwołująca. Powódka utrzymuje się również z oszczędności, które pozostawił zmarły mąż. Wnioskodawczyni zamieszkuje sama w domu jednorodzinnym o powierzchni 103 m ², który jest jej własnością.

W ocenie Sądu Apelacyjnego Sąd I instancji trafnie ustalił, wysokość kosztów związanych z utrzymaniem odwołującej.

Wbrew twierdzeniom apelującej postępowanie dowodowe przeprowadzone przez Sąd Okręgowy wykazało w sposób nie budzący wątpliwości, że odwołująca posiada niezbędne środki utrzymania i tym samym nie spełnia przesłanek do przyznania jej prawa do okresowej renty rodzinnej po zmarłym mężu, o których mowa w art. 70 ust. 4 ustawy o emeryturach i rentach z FUS.

Jeszcze raz Sąd Apelacyjny podkreśla, że odwołująca jest właścicielką domu o powierzchni 103 m ² (do listopada 2021 r. mieszkała z odwołującą córka W. W., natomiast obecnie mieszka sama), mogłaby np. wynająć część domu lub ewentualnie pokój by z tego tytułu uzyskać czynsz. Jak wynika z zeznań odwołującej oraz jej córki posiadała ona również oszczędności, które pozostały po śmierci jej męża. Nadto jest współwłaścicielką gruntów rolnych o powierzchni 10,2 ha, z czego wydzierżawia 8 ha i uzyskuje z tego tytułu czynsz 1750 zł. Co również istotne, odwołująca nie ma nikogo na utrzymaniu i może skorzystać z pomocy rodziny- teściów i córki.

Sąd II wskazuje nadto, że odwołująca nie przedstawiła dowodów, z których wynikałoby, że wydaje 400 zł na leczenie miesięcznie, z pewnością nie świadczy o tym ,wbrew stanowisku odwołującej, przedstawione przez nią zaświadczenie lekarskie. Niezależnie od powyższego okoliczność ta nie zmienia oceny sytuacji odwołującej, która dysponuje niezbędnymi źródłami utrzymania.

Mając to wszystko na uwadze, nie sposób uznać, by odwołująca spełniła drugą przesłankę niezbędną do uzyskania przedmiotowego prawa.

Zestawiając powyższe okoliczności logiczny wydaje się wniosek, iż sytuacja finansowa odwołującej choć jest trudna, to powyższe samo w sobie nie oznacza, że nie posiada ona środków na niezbędne samoutrzymanie.

Możliwość zaspokojenia niezbędnych, ale podstawowych potrzeb życiowych gwarantują odwołującej własne źródła finansowe i zasoby materialne.

Na marginesie Sąd Apelacyjny wskazuje, że odwołująca nie jest osobą w wieku przedemerytalnym, bowiem ma dopiero 47 lat, powinna zatem rozważyć możliwość powrotu na rynek pracy (np. po stosownym przeszkoleniu się) by podwyższyć standard życia (zapewnić sobie większy dochód).

Reasumując, w ocenie Sądu Odwoławczego, Sąd I instancji prawidłowo ustalił stan faktyczny i oceniając zebrane dowody nie wykroczył poza ramy swobodnej oceny dowodów. Ocena dowodów dokonana przez Sąd Okręgowy jest swobodna, ale nie dowolna. Nie przekracza granic zakreślonych przez art. 233 § 1 k.p.c. Tylko w przypadku, gdy brak jest logiki w wiązaniu wniosków z zebranymi dowodami lub gdy wnioskowanie sądu wykracza poza schematy logiki formalnej albo, wbrew zasadom doświadczenia życiowego, nie uwzględnia jednoznacznych praktycznych związków przyczynowo-skutkowych, to przeprowadzona przez sąd ocena dowodów może być skutecznie podważona (wyrok SA w Lublinie III AUa 758/12, Lex nr 1223279). Zatem zarzut naruszenia art. 233 k.p.c. okazał się nieuzasadniony.

Sąd I instancji nie naruszył także przepisów prawa materialnego, bowiem przy wydaniu wyroku uwzględnił właściwe przepisy i w sposób odpowiedni je zastosował.

W świetle powyższego zarzuty apelacji okazały się nietrafne i stanowiące jedynie polemikę z ustaleniami Sądu I instancji.

Z tego względu Sąd Apelacyjny na podstawie art. 385 k.p.c. oddalił wniesioną apelację (pkt 1 wyroku).

O kosztach zastępstwa procesowego za drugą instancję, Sąd Apelacyjny orzekł, na podstawie art. 102 k.p.c. Przepis ten uprawnia Sąd do zasądzenia od strony przegrywającej tylko części kosztów albo nie obciążania jej w ogóle kosztami w wypadkach szczególnie uzasadnionych. W ocenie Sądu Apelacyjnego, do szczególnych okoliczności uzasadniających zastosowanie art. 102 k.p.c. w niniejszej sprawie należało przyjąć charakter sprawy, a także to, zasądzenie od odwołującej na rzecz organu rentowego zwrotu kosztów zastępstwa procesowego znacznie obciążyłoby jej budżet domowy. Powyższe uzasadniało zastosowanie zasady słuszności i odstąpienie od obciążania odwołującej kosztami zastępstwa procesowego organu rentowego za drugą instancję, na podstawie art. 102 k.p.c. (pkt 2 wyroku).

Ubocznie zauważyć należy, że odmowa prawa do renty rodzinnej w oparciu o art. 70 ust. 4 ustawy nie pozbawia odwołującej możliwości wystąpienia z wnioskiem o prawo do renty rodzinnej na innej podstawie prawnej, po spełnieniu ustawowych przesłanek.

SSA Sylwia Dembska

ZARZĄDZENIE

1.  Odnotować w kontrolce uzasadnień;

2.  Odpis wyroku wraz z uzasadnieniem doręczyć:

- pełnomocnikowi odwołującej

3.  Po dołączeniu z.p.o. jak w pkt 2 akta proszę zwrócić do sądu I instancji.

SSA Sylwia Dembska