Portal Orzeczeń Sądu Apelacyjnego w Poznaniu

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 11 lutego 2015 r.

Sąd Apelacyjny w Poznaniu, I Wydział Cywilny w składzie:

Przewodniczący:	SSA Bogusława Żuber (spr.)
Sędziowie:	SSA Piotr Górecki SSA Jacek Nowicki
Protokolant:	st. sekr. sądowy Ewa Gadomska

po rozpoznaniu w dniu 28 stycznia 2015 r. w Poznaniu

na rozprawie

sprawy z powództwa Parafii (...) J. C. w P.

przeciwko Skarbowi Państwa (Wojewoda (...)), reprezentowanemu przez Prokuratorię Generalną Skarbu Państwa

o zapłatę

na skutek apelacji pozwanego Skarbu Państwa (Wojewoda (...))

od wyroku Sądu Okręgowego w Poznaniu

z 19 grudnia 2013 r., sygn. akt XII C 1300/11

oraz zażalenia Agencji (...)w P.

na postanowienie zawarte w punkcie V ppkt 2 wyroku Sądu Okręgowego w Poznaniu

z 19 grudnia 2013 r., sygn. akt XII C 1300/11

I.  zmienia zaskarżony wyrok w punkcie III w części zasądzającej od pozwanego Skarbu Państwa (Wojewoda (...)) na rzecz powódki 4.418.979 zł (cztery miliony czterysta osiemnaście tysięcy dziewięćset siedemdziesiąt dziewięć) z ustawowymi odsetkami i w tym zakresie powództwo w stosunku do pozwanego Skarbu Państwa oddala, natomiast w części zasądzającej w tym punkcie od pozwanego Skarbu Państwa na rzecz powódki 1.864.348 zł (jeden milion osiemset sześćdziesiąt cztery tysiące trzysta czterdzieści osiem) z ustawowymi odsetkami oraz w punkcie V w części dotyczącej kosztów sądowych i kosztów procesu zasądzonych od pozwanego Skarbu Państwa na rzecz powódki uchyla zaskarżony wyrok i sprawę w tym zakresie przekazuje do ponownego rozpoznania Sądowi Okręgowemu w Poznaniu, pozostawiając temu Sądowi rozstrzygnięcia o kosztach postępowania odwoławczego;

II.  zmienia zaskarżony wyrok w punkcie V ppkt 2 w części, w której pozostałe koszty pozasądowe zostały wzajemnie zniesione i zasądza od powódki na rzecz pozwanej Agencji (...) P. 7.200 zł (siedem tysięcy dwieście) tytułem zwrotu kosztów zastępstwa procesowego;

III.  w pozostałym zakresie apelację Skarbu Państwa (Wojewoda (...))

oddala;

IV.  zasądza od powódki na rzecz Agencji (...)

(...) w P. 960 zł (dziewięćset sześćdziesiąt) tytułem zwrotu kosztów postępowania zażaleniowego.

/-/SSA P. Górecki /-/SSA B. Żuber /-/SSA J. Nowicki

Sygn. akt I ACa 236/14

UZASADNIENIE

W pozwie wniesionym do Sądu Okręgowego w Poznaniu w dniu 15 VII 2011 roku powódka – Parafia (...) pod wezwaniem Świętego J. C. w P. domagała się:

1)  przyznania od pozwanej Agencji (...)

Państwa – Oddział Terenowy w P. oraz Gminy P. odpowiednich nieruchomości zamiennych w zamian za nieruchomości powódki przejęte przez Skarb Państwa, zapisane w księdze wieczystej P. /P./ Tom (...) karta 229 o łącznej powierzchni 198,7111 ha i zobowiązanie tych pozwanych do wskazania odpowiednich nieruchomości zamiennych,

ewentualnie

2)  przyznania od pozwanego Skarbu Państwa – Dyrektora Regionalnej

(...)w P. lub Starosty (...) odpowiednich nieruchomości zamiennych w zamian za przejęte nieruchomości powódki zapisane w księdze wieczystej P. /P./ Tom (...) karta 229 o łącznej powierzchni 198,7111 ha i zobowiązanie tych stationes fisci do wskazania odpowiednich nieruchomości zamiennych,

ewentualnie

3)  przywrócenia powódce prawa własności przejętych nieruchomości,

ewentualnie

4)  zasądzenia od pozwanego Skarbu Państwa – Starosty (...) na

rzecz powódki 8.000.000 zł tytułem odszkodowania za przejęte nieruchomości.

W uzasadnieniu żądania powódka podniosła, że była właścicielem nieruchomości zapisanej w Księdze Wieczystej P. tom(...) karta 229 o powierzchni 201,8869 ha, która z wyłączeniem działek o powierzchni 3.1758 ha została przejęta przed Skarb Państwa w 1950 r. na podstawie ustawy z dnia 20 marca 1950 r. o przejęciu przez Państwo dóbr martwej ręki, poręczeniu proboszczom posiadania gospodarstw rolnych i utworzeniu funduszu kościelnego (Dz. U. nr 9 poz. 87 ze zm.).

W toku procesu powódka wniosła o wezwanie do udziału w sprawie, jako kolejnego statio fisci, Wojewody (...) (k. 201), który to wniosek Sąd I instancji uwzględnił postanowieniem z 10 I 2013 r. (k. 281). Powódka wniosła też o obciążenie pozwanego Skarbu Państwa kosztami postępowania wraz z kosztami zastępstwa procesowego według norm przepisanych.

W odpowiedzi na pozew pozwana Agencja (...) wniosła o oddalenie powództwa i zasądzenie od powódki na jej rzecz kosztów postępowania w tym kosztów zastępstwa procesowego według norm przepisanych (k. 62).

Pozwany Skarb Państwa – Dyrektor (...) w P., Starosta (...) i Wojewoda (...), reprezentowany przez Prokuratorię Generalną Skarbu Państwa, wniósł również o oddalenie powództwa w całości i zasądzenie od powódki kosztów postępowania w tym kosztów zastępstwa procesowego według norm przepisanych (k. 40).

Także pozwana Gmina P. wniosła o oddalenie powództwa i zasądzenie od powódki na jej rzecz kosztów postępowania w tym kosztów zastępstwa procesowego według norm przepisanych (k. 49).

Wyrokiem z dnia 19 XII 2013 roku Sąd Okręgowy w Poznaniu oddalił powództwo o przyznanie nieruchomości zamiennych (pkt I), oraz o przywrócenie własności nieruchomości (pkt II), zasądził od pozwanego Skarbu Państwa (Wojewody (...)) na rzecz powódki 6.283.327 zł (sześć milionów dwieście osiemdziesiąt trzy tysiące trzysta dwadzieścia siedem) z odsetkami ustawowymi od 20 XII 2013 r. do dnia zapłaty (pkt III), a w pozostałej części powództwo o zapłatę oddalił (pkt IV).

Orzekając o kosztach sądowych Sąd Okręgowy obciążył nimi powódkę w 21/100 części i z tego tytułu zasądził od powódki na rzecz Skarbu Państwa (Sąd Okręgowy w Poznaniu) 14.315 zł z zasądzonego roszczenia, a pozostałymi kosztami sądowymi obciążył Skarb Państwa, tytułem zaś zwrotu kosztów zastępstwa procesowego zasądził od pozwanego Skarbu Państwa (Wojewody (...)) na rzecz powódki 5.705 zł (pkt V 1) i od powódki na rzecz pozwanej Gminy P. 7.200 zł, natomiast pozostałe koszty pozasądowe zniósł wzajemnie (pkt V 2).

Podstawą tego rozstrzygnięcia były następujące ustalenia i wnioski:

Sąd I instancji przyjął, że powódka ma osobowość prawną, a dalej, że ordynariusz tj. Arcybiskup Metropolita (...) polecił proboszczowi powódki wszczęcie postępowania przed sądem państwowym, co oznacza, że udzielił zezwolenia na zawiązanie sporu.

Z ustaleń merytorycznych wynika, że zgodnie z księgą wieczystą P. tom (...), karta 229 założoną w okresie zaboru pruskiego grunty o obszarze 201.9518 ha w miejscowości P. stanowiły rolę uprawną P., a ich właścicielem była(...) Gmina K. P. (probostwo). Wpis powyższy został dokonany 28 IV 1906 roku w języku niemieckim mało czytelnym „gotykiem”. Kolejny wpis sporządzony już w języku polskim pochodzi z 16 IV 1929 roku i wskazuje, że „P. (...) uzgodniono dodatkiem do księgi parcel”, wobec czego obszar gruntu wynosił 203.3529 ha, a nazwę miejscowości zmodyfikowano na (...) w obrębie P.. Wpis z okresu okupacji niemieckiej nie wywołał żadnych skutków prawnych. W 1950 roku na podstawie ustawy z 20 III 1950 roku o przejęciu przez państwo dóbr martwej ręki, poręczeniu proboszczom posiadania gospodarstw rolnych i utworzeniu Funduszu Kościelnego (Dz.U. Nr 9 poz. 87) komisja powołana przez wojewódzkiego pełnomocnika do spraw przejęcia dóbr martwej ręki przejęła:

- w dniu 1 IV 1950 roku grunt o powierzchni 104.7417 ha zapisany w KW P. tom (...)karta 229,

- w dniu 11 XII 1950 roku grunt o powierzchni 97.1452 ha zapisany w tej samej księdze wieczystej.

Spod przejęcia wyłączono grunt pod kościołem, drogę prowadzącą do kościoła, grunt pod plebanią i cmentarz o łącznej powierzchni 3.5510 ha, a nadto proboszczowi pozostawiono w użytkowanie grunt o powierzchni 3.0970 ha.

W dniu 25 IV 1960 roku przeniesiono do nowo utworzonej księgi wieczystej o numerze (...) grunt o powierzchni 198.6469 ha. W poprzedniej księdze wieczystej pozostawiano obszar cmentarza, domu parafialnego, roli i łąki o łącznej powierzchni 3.2400 ha. Nie została wydana decyzja administracyjna o wydzieleniu proboszczowi gospodarstwa rolnego. Zapis w protokole z 11 XII 1950 r. nie stanowi takiej decyzji, co wynika z treści art. 13 tego protokołu. Dorozumianą decyzją o poręczeniu proboszczowi posiadania gospodarstwa nie jest też pozostawienie gruntów o powierzchni 3.2400 ha w księdze wieczystej P. tom 6 karta 229. Proboszczowi zarekwirowano wszelki inwentarz żywy i martwy wchodzący w skład gospodarstwa rolnego, stanowiący wyposażenie tego gospodarstwa. Urząd do Spraw Wyznań nie wydał też orzeczenia stwierdzającego, że dana nieruchomość rolna stanowi gospodarstwo rolne proboszcza. Złożona zaś do akt sprawy kserokopia pisma z 9 II 1957 r. (k. 153) potwierdza według Sądu I instancji ocenę, że nie zostało proboszczowi wydzielone gospodarstwo rolne. Powódka kierując się treścią ustawy z 17 V 1989 roku o stosunku Państwa do Kościoła (...) w Rzeczypospolitej Polskiej wystąpiła w dniu 8 IX 1990 roku z wnioskiem do Komisji Majątkowej, w którym domagała się przywrócenia własności ziemi o obszarze 58.9633 ha. Wskazała wówczas konkretne działki, których wydania dochodzi, zaznaczając jednocześnie, że pozostałych wywłaszczonych gruntów nie wskazuje, ponieważ zostały one przekazane miejscowym rolnikom. Postępowanie przed Komisją toczyło się przez wiele lat bez żadnego efektu. W jego toku powódka pismem z 12 X 2006 roku wystąpiła o przyznanie gruntów zamiennych o łącznym obszarze 94.1452 ha, składając operat z opisem wskazanych działek. Po zlikwidowaniu Komisji(...) z dniem 1 III 2011 roku powódka kierując się treścią art. 4 ustawy z 16 XII 2010 r. o zmianie ustawy z dnia 17 V 1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła (...) w Rzeczypospolitej Polskiej wystąpiła z przedmiotowym powództwem. Obecnie grunty o powierzchni 198.7111 ha, których dotyczy postępowanie regulacyjne są w przeważającej części własnością osób fizycznych, jedną tylko działkę posiada Rolnicza(...)w P., jedną Agencja (...) Skarbu Państwa, dwie działki Powiat (...) i kilka działek Gmina P.. Własnością Skarbu Państwa pozostały wyłącznie działki stanowiące drogi. Pozwani nie zaproponowali powódce żadnych nieruchomości zamiennych. Wartość gruntów w obszarze 198.7111 ha według stanu z czasu wywłaszczenia i cen z daty wydania opinii przez biegłego z dnia 4 VI 2013 r. wynosi 6.283.327 zł.

W tak ustalonym stanie faktycznym Sąd I instancji uznał, że skoro nie jest możliwe przyznanie powódce nieruchomości zamiennych ani przywrócenie własności nieruchomości, z których została wywłaszczona – ze względu na prawa nabyte przez inne osoby, należało powódce przyznać odszkodowanie w kwocie 6.283.327 zł. Przedstawiając wywód historyczny bez wskazania jego źródła oraz powołując się na przepisy prawa kanonicznego i Konkordatu, a także orzecznictwo Sądu Najwyższego, Sąd I instancji uznał, że powódka jest czynnie legitymowana jako osoba prawna i osoba kościelna działająca na podstawie zezwolenia ordynariusza do występowania z żądaniem sformułowanym w pozwie. Nie budziła też wątpliwości Sądu dopuszczalność domagania się zwrotu nieruchomości w sytuacji, gdy na skutek wywłaszczenia nie pozostawiono proboszczowi (parafii) należnego mu gospodarstwa rolnego. Warunkiem bowiem zakwalifikowania określonej nieruchomości jako tzw. „proboszczówki”, która nie podlegała postępowaniu regulacyjnemu była decyzja administracyjna. Brak zaś w przedmiotowej sprawie takiej decyzji powoduje, że nie doszło do legalnego wydzielenia proboszczowi gospodarstwa rolnego, które nie podlegało przejęciu w trybie ustawy z dnia 20 III 1950 r. Skoro zaś nie wydzielono proboszczowi gospodarstwa rolnego, przejęta nieruchomość podlega postępowaniu regulacyjnemu na podstawie art. 61 pkt 2 ustawy z dnia 17 V 1989 r. Dalej Sąd I instancji uznał, że czasowa niedopuszczalność drogi sądowej w sprawach takich jak niniejsza występowała jedynie w czasie funkcjonowania Komisji Majątkowej. Aktualnie toczące się postępowanie sądowe stanowi kontynuację postępowania jedynie w tym sensie, że w świetle brzmienia przepisów art. 4 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 16 XII 2010 r. nie było możliwości wytoczenia powództwa bez wcześniejszego udziału w postępowaniu regulacyjnym. Jednocześnie w ocenie Sądu I instancji brak przepisu z którego wynikałoby, że roszczenie nie zgłoszone przed Komisją Majątkową wygasło i nie można go dochodzić przed sądami powszechnymi. Tym samym Sąd Okręgowy uznał, że możliwe jest zgłoszenie przed sądem wszystkich roszczeń regulacyjnych, o których stanowi art. 63 ust. 1 pod warunkiem, że były one zgłoszone do sądu w terminie wskazanym w ustawie. Dopuszczalność drogi sądowej w sprawie o roszczenia regulacyjne wskazane w art. 63 ustawy o stosunku Państwa do Kościoła (...) w Rzeczypospolitej Polskiej wynika z przepisu art. 4 ust 1 ustawy z 16 XII 2010 r. i z takim roszczeniem regulacyjnym wystąpiła powodowa parafia po zakończeniu postępowania przed Komisją Majątkową. Sąd Okręgowy uznał zatem, że wbrew stanowisku pozwanego Skarbu Państwa ustawodawca, umożliwiając kościelnym osobom prawnym złożenie powództwa o zasądzenie roszczenia w rozumieniu art. 63 ust. 1 ustawy z dnia 17 V 1989 r., nie ograniczył tego prawa wyłącznie do roszczeń, które były przedmiotem rozpoznania przed Komisją Majątkową. Powódka może wobec tego domagać się przywrócenia własności nieruchomości o powierzchni 198.7111 ha lub przyznania odpowiednich nieruchomości zamiennych, a gdyby to nie było możliwe przysługuje jej prawo ubiegania się o odszkodowanie. Zważywszy, że organem administracji publicznej w województwie jest wojewoda, ten właśnie podmiot według Sądu I instancji powinien reprezentować Skarb Państwa, który jest biernie legitymowany w przedmiotowym postępowaniu. Sąd I instancji wezwał w toku postępowania pozwanych do wskazania nieruchomości zamiennych, a ponieważ pozwani ich nie wskazali, przystąpił do rozpoznania roszczenia odszkodowawczego powódki. Po ustaleniu na podstawie opinii biegłego wysokości odszkodowania sąd zastosował art. 322 kpc uznając, że udowodnienie wysokości żądania jest nader utrudnione i zasądził odszkodowanie wynikające z wyliczeń biegłego sądowego.

Apelację od tego wyroku w części dotyczącej zasądzonego odszkodowania (pkt III) oraz obciążającej obowiązkiem zwrotu kosztów (pkt V) wniósł pozwany Skarb Państwa (Wojewoda (...)), zarzucając:

I.  naruszenie przepisów postępowania, tj:

1)  art. 199 § 1 pkt 1 kpc w zw. z art. 1 kpc i art. 2 § 1 i 3 kpc oraz w

zw. z art. 222 kpc przez zaniechanie odrzucenia pozwu w części, tj. w zakresie dotyczącym żądań kościelnej osoby prawnej, które nie zostały zgłoszone w postępowaniu regulacyjnym we właściwym terminie (tj. co do części roszczenia o przywrócenie nieruchomości ponad 58.9633 ha oraz co do roszczenia o przyznanie stosownych nieruchomości zamiennych oraz roszczenia o odszkodowanie) i niewydanie przez sąd postanowienia o odrzuceniu pozwu mimo wniosku pozwanego Skarbu Państwa i mimo niedopuszczalności drogi sądowej co do nowych żądań powódki, tj. co do żądań, które nie zostały zgłoszone w postępowaniu regulacyjnym we właściwym terminie,

2)  art. 233 kpc przez brak dokonania wszechstronnej oceny całości

zgromadzonego w sprawie materiału dowodowego, w szczególności kopii z dawnych ksiąg wieczystych (G.), protokołów przejęcia z 1950 r., publikacji: L. fur Teologie (...), Roczniki Archidiecezji (...) i (...) 1928 rok, Rocznik Archidiecezji (...) na 1947 Rok, Rocznik Archidiecezji (...) na Rok Tysiąclecia 1968, Rocznik Archidiecezji na rok 1988, Rocznik Archidiecezji (...) 2011, pismo ks. G. S. z dnia 9 lutego 1957 r. a co za tym idzie przyjęcie błędnych ustaleń w zakresie następstwa prawnego powodowej Parafii po Katolickiej Gminie K., P. w P. i P. w P. co w konsekwencji doprowadziło sąd do wadliwego ustalenia, że powodowej parafii przysługuje legitymacja czynna w niniejszym procesie,

3)  art. 233 § 1 kpc w zw. z art. 245 kpc przez wadliwą ocenę dowodów w

sprawie i przez wadliwe uznanie, że dokument „Zestawienie synchronizacyjne potwierdzające stan własności według dawnych ksiąg wieczystych z obecnym stanem ewidencyjnym” ukazuje stan majątku powódki w dacie przejęcia oraz że może stanowić dowód na okoliczność ustalenia aktualnego stanu prawnego i geodezyjnego działek ewidencyjnych odpowiadających przejętym na rzecz Państwa parcelom, mimo że pozwany Skarb Państwa kwestionował wyżej wymieniony dokument prywatny,

4)  art. 233 kpc w zw. z art. 278 kpc przez dowolną ocenę dowodu z opinii

biegłego sądowego P. T. (1) skutkującą niczym nieuzasadnionym i niewyjaśnionym przyjęciem wartości szacowanych gruntów (biegły dokonał wyceny „abstrakcyjnych nieruchomości”) w oderwaniu od wyceny poszczególnych działek geodezyjnych faktycznie przejętych przez Państwo,

5)  art. 233 §1 kpc w zw. z art. 278 kpc na skutek uznania przez sąd za w

pełni wiarygodną dla potrzeb rozstrzygnięcia opinię biegłego sądowego P. T. (1), w sytuacji gdy opinia została sporządzona lakonicznie i wadliwie, a sam biegły przyznał, że brak było w aktach dokumentów, w szczególności geodezyjnych, umożliwiających mu dokonanie wyceny poszczególnych działek ewidencyjnych,

6)  art. 231 kpc przez brak ustalenia, jakie konkretnie nieruchomości

zostały przejęte przez Państwo na podstawie protokołów z 1950 r. i jaki jest ich obecny stan prawno – geodezyjny i faktyczny w sytuacji gdy sąd zlecił biegłemu wycenę bliżej nieokreślonych nieruchomości ze wskazaniem wyłącznie ich powierzchni,

7)  art. 328 § 2 kpc przez brak ustaleń faktycznych i dostatecznego

wyjaśnienia, czy uznanie legitymacji czynnej powódki w niniejszej sprawie zostało oparte na ocenie istnienia tożsamości prawnej powodowej Parafii i kościelnej osoby prawnej – (...) Gminy K., P. w P. i P. w P., które utraciły nieruchomości w wyniku wykonywania ustawy o dobrach martwej ręki czy też przez ustalenie istnienia następstwa prawnego pomiędzy tymi podmiotami,

II.  naruszenie prawa materialnego, tj.:

8)  art. 61 ust. 1 w zw. z art. 62 ust. 3 ustawy z dnia 17 maja 1989 r

stosunku Państwa do Kościoła (...) w Rzeczypospolitej Polskiej (tekst jednolit. Dz.U. z 2013 r. poz. 1169) w zw. z art. 4 ustawy z dnia 16 grudnia 2010 r. o zmianie ustawy z dnia 17 maja 1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła (...) w Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U. z 2011 nr 18, poz. 89) przez wadliwe uznanie tożsamości przedmiotu objętego żądaniem zgłoszonym w postępowaniu regulacyjnym i roszczenia pozwu,

9)  art. 61 ust. 1 pkt 2 w zw. z art. 63 ust. 1 i 3 ustawy z dnia 17 maja

1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła (...) w Rzeczypospolitej Polskiej w zw. z art. 1 ust. 2 w zw. z art. 4 ust. 2 ustawy z dnia 20 marca 1950 r. o przejęciu przez państwo dóbr martwej ręki, poręczeniu proboszczom posiadania gospodarstw rolnych i utworzeniu funduszu Kościelnego (Dz.U. Nr 9, poz. 87 ze zm.) przez wadliwą ocenę zakresu regulacji i uznanie, że przedmiotem regulacji mogły być także nieruchomości stanowiące nadwyżkę ponad 100 ha,

10)  art. 61 ust. 1 pkt 2 w zw. z art. 63 ust. 1 i 3 ustawy z dnia 17 maja

1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła (...) w Rzeczypospolitej Polskiej w zw. z art. 1 ust. 2 w zw. z art. 4 ust. 2 ustawy z dnia 20 marca 1950 r. o przejęciu przez państwo dóbr martwej ręki, poręczeniu proboszczom posiadania gospodarstw rolnych i utworzeniu funduszu Kościelnego (Dz.U. Nr 9, poz. 87 ze zm.) przez wadliwą ocenę zakresu regulacji i uznanie, że przedmiotem regulacji mogą być wszelkie nieruchomości, które zostały przejęte na mocy ustawy z dnia 20 marca 1950 r. o przejęciu przez państwo dóbr martwej ręki, poręczeniu proboszczom posiadania gospodarstw rolnych i utworzeniu funduszu Kościelnego, w sytuacji, gdy regulacja dotyczy jedynie gospodarstw rolnych proboszczy, tj. gospodarstw rolnych z których dochody były przeznaczone na uposażenie proboszczy,

11)  art. 63 ust. 1 pkt 2 ustawy z dnia 17 maja 1989 r. o stosunku

Państwa do Kościoła (...) w Rzeczypospolitej Polskiej przez brak zobowiązania Gminy P. i Agencji (...) Skarbu Państwa do przeniesienia na rzecz powódki odpowiednich nieruchomości zamiennych,

12)  art. 35 kc w zw. z art. 61 ustawy z dnia 17 maja 1989 r. o

stosunku Państwa do Kościoła (...) w Rzeczypospolitej Polskiej przez uznanie następstwa prawnego pomiędzy Katolicką Gminą K., P. w P. i P. w P. a powodową Parafią,

13)  art. 73 w zw. z art. 72 ust. 1 i art. 59 ustawy z dnia 17 maja 1989

r. o stosunku Państwa do Kościoła (...) w Rzeczypospolitej Polskiej przez uznanie istnienia tożsamości podmiotowej pomiędzy podmiotami, które utraciły nieruchomości ziemskie w wyniku wykonywania ustawy o dobrach martwej ręki a powodową Parafią.

Wskazując na powyższe zarzuty pozwany wniósł:

1)  o uchylenie zaskarżonej apelacją części wyroku i odrzucenie pozwu

co do żądania przywrócenia nieruchomości ponad 58.9633 ha oraz co do żądania przyznania stosownych nieruchomości zamiennych i co do żądania przyznania odszkodowania, a w pozostałej części – w odniesieniu do żądania przywrócenia nieruchomości do 58.9633 ha - o zmianę wyroku i oddalenie powództwa Parafii(...)pod wezwaniem Św. J. C. w P. oraz o zasądzenie od powódki na rzecz pozwanego Skarbu Państwa kosztów procesu, w tym kosztów zastępstwa procesowego w obu instancjach według norm przepisanych

a w razie nieuwzględnienia powyższego:

2)  o zmianę w zaskarżonej apelacją części wyroku Sądu

Okręgowego w P. z 19 grudnia 2013 r., sygn. akt XII C 1300/11/3, przez oddalenie powództwa Parafii (...)pod wezwaniem Św. J. C. w P. w całości i zasądzenie kosztów procesu przed Sądem I i II instancji według norm przepisanych,

ewentualnie:

3)  o uchylenie w zaskarżonej części wyroku Sądu Okręgowego w

P. z dnia 19 grudnia 2013 r. sygn. akt XII C 1300/11/3 i przekazanie sprawy w tym zakresie do ponownego rozpoznania Sądowi I instancji oraz o zasądzenie kosztów procesu przed Sądem I i II instancji według norm przepisanych.

W uzasadnieniu apelacji pozwany Skarb Państwa podniósł między innymi, że roszczenia powódki o przywrócenie nieruchomości o powierzchni ponad 58.9633 ha w całości wygasły najpóźniej dnia 31 XII 1992 r. i nie mogą być obecnie skutecznie dochodzone w postępowaniu sądowym. Nadto pozwany zarzucił, że Sąd I instancji nie ustalił, jakie konkretnie nieruchomości, zostały przejęte przez Państwo w 1950 roku, a biegły sądowy dokonał wyceny „abstrakcyjnej” nieruchomości, skoro sam przyznał, że nie badał aktualnego stanu prawnego i geodezyjnego wycenionych nieruchomości oraz nie analizował dokumentów znajdujących się w zasobie geodezyjnym, kartograficznym i nie badał ksiąg wieczystych.

W takim stanie rzeczy w ocenie apelującego konieczna jest rzetelna opinia biegłego geodety zwłaszcza, gdy uwzględni się, że złożone przez powódkę „zestawienie synchronizacyjne” nie ma żadnej wartości dowodowej. Niedopuszczalnym było w takiej sytuacji stosowanie przez Sąd art. 322 kpc, który nie może zastąpić braku ustaleń faktycznych będących wynikiem wadliwego postępowania dowodowego. Apelujący zakwestionował też przyjęcie przez Sąd I instancji tożsamości prawnej bądź następstwa prawnego powodowej Parafii i kościelnej osoby prawnej – (...) Gminy K., P. w P. i P. w P., które utraciły nieruchomości w wyniku wykonywania ustawy o dobrach martwej ręki. Nadto według skarżącego Sąd Okręgowy w ogóle nie rozważył, czy wśród nieruchomości przejętych od powódki w toku wykonywania ustawy o dobrach martwej ręki znalazła się nieruchomość, która była gruntem rolnym i z której dochód stanowił uposażenie proboszcza.

Powódka w odpowiedzi na apelację wniosła o jej oddalenie jako bezzasadnej i zasądzenie od pozwanego Skarbu Państwa na rzecz powódki kosztów postępowania wywołanego wniesieniem apelacji wraz z kosztami zastępstwa procesowego według norm przepisanych.

Sąd Apelacyjny zważył, co następuje:

Apelacja w przeważającej części okazała się uzasadniona, chociaż nie wszystkie podniesione w niej zarzuty i argumenty można było podzielić.

W zakresie tych ostatnich nie mogły odnieść skutku zarzuty apelacji dotyczące przesłanek odmowy przyznania powódce nieruchomości zamiennych i przywrócenia własności nieruchomości, skoro roszczenia powódki w tej części zostały oddalone w punktach I i II wyroku Sądu Okręgowego, który uprawomocnił się w związku z niezaskarżeniem go w tych punktach. Wobec tego apelujący Skarb Państwa (Wojewoda (...)), który zaskarżył wyrok wyłącznie w pkt III, w którym zasądzone zostało od niego odszkodowanie i częściowo w pkt V, dotyczącym kosztów nie może oczekiwać weryfikowania motywów, którymi kierował się Sąd I instancji oddalając powództwo o przyznanie nieruchomości zamiennych i o przywrócenie własności nieruchomości. Charakter prawny roszczeń przewidzianych w postępowaniu regulacyjnym był przedmiotem orzecznictwa Sądu Najwyższego, który w wyroku z dnia 4 XII 2008 r. (I CSK 214/08) wskazał, ze przepisy ustawy z dnia 17 V 1989 r. (art. 61-64) przewidują trzy zasadnicze kategorie roszczeń „regulujących”, określonych w art. 63 ust. 1 pkt 1-3 oraz sekwencję ich dochodzenia, według której w razie niemożności przywrócenia własności nieruchomości lub przyznania odpowiedniej nieruchomości zamiennej możliwe jest uwzględnienie roszczenia o odszkodowanie. W każdym wobec tego wypadku przejścia na płaszczyznę procesu cywilnego kościelna osoba prawna jako uczestnik postępowania regulacyjnego, w którym do czasu funkcjonowania Komisji Majątkowej nie uzgodniono orzeczenia, może w procesie cywilnym wystąpić z roszczeniami określonymi w art. 63 ust. 1-3 ustawy, nawet jeśli w postępowaniu przed Komisją domagała się tylko przywrócenia własności utraconej nieruchomości.

Wbrew zatem stanowisku apelującego, niezgłoszenie już we wniosku o wszczęcie postępowania regulacyjnego wszystkich trzech sposobów regulacji, nie pozbawia osoby uprawnionej prawa do wystąpienia z nimi w ramach roszczeń ewentualnych po przeniesieniu postępowania regulacyjnego na drogę procesu cywilnego. Powódka zresztą od pozwanego Skarbu Państwa dochodziła wyłącznie odszkodowania i to żądanie pozostaje obecnie przedmiotem procesu

Nie można też podzielić zarzutu apelacji stosownie do którego pozew w zakresie przekraczającym żądanie powódki zgłoszone w postępowaniu regulacyjnym, tzn. dotyczącym nieruchomości o powierzchni ponad 58.9633 ha, powinien zostać odrzucony z powodu niedopuszczalności drogi sądowej. Sąd I instancji nie odrzucając z tego powodu pozwu nie naruszył wskazanych w apelacji przepisów art. 199 § 1 kpc w zw. z art. 1 kpc i art. 291 i 3 kpc oraz w zw. z art. 222 kpc. Skutki materialnoprawne, o których stanowi art. 62 ust. 3 ustawy z dnia 17 maja 1989 r., nie są tożsame z niedopuszczalnością drogi sądowej. Aktualnie wobec derogacji przepisów o Komisji Majątkowej właściwe do rozpoznania powództw regulacyjnych są sądy powszechne i nie występuje negatywna przesłanka procesowa w postaci niedopuszczalności drogi sądowej.

Kluczowym natomiast zagadnieniem w świetle zarzutów pozwanego Skarbu Państwa (Wojewody (...)) było rozstrzygnięcie czy powódka będąca uczestnikiem postępowania regulacyjnego przed Komisją Majątkową, w którym nie zostało uzgodnione orzeczenie, występując stosownie do treści art. 4 ust. 1 ustawy z dnia 16 XII 2010 r. o zmianie ustawy o stosunku Państwa do Kościoła (...)w Rzeczypospolitej Polskiej (dalej ustawy z dnia 16 XII 2010r.), mogła skutecznie poszerzyć dotychczasowy zakres przedmiotowy tego postępowania. W sprawie bezsporne było, że powódka wystąpiła 8 września 1990 roku do Komisji Majątkowej z wnioskiem o przywrócenie własności ziemi o obszarze 58.9633 ha, wskazując konkretne działki, których wydania się domagała i informując, że nie wskazuje pozostałych wywłaszczonych gruntów, ponieważ te przekazane zostały miejscowym rolnikom. Powódka formułując zatem powyższe żądanie wiedziała, że w 1950 roku przejęto od niej na rzecz Skarbu Państwa nieruchomości przekraczające 58.9633 ha, ale świadomie swój wniosek o wszczęcie postępowania regulacyjnego ograniczyła do przywrócenia własności nieruchomości o powierzchni 58.9633 ha z przyczyn wyżej przywołanych. Występując z pozwem do sądu powódka wniosła o przywrócenie własności ewentualnie przyznanie nieruchomości zamiennych ewentualnie zasądzenie odszkodowania w kwocie 8.000.000 zł w związku z przejęciem nieruchomości o powierzchni 198.7111 ha na rzecz Skarbu Państwa. Odnosząc się do tak sformułowanego przez powódkę w pozwie roszczenia należało zgodzić się z apelującym, że powódka nie mogła skutecznie poszerzyć na drodze sądowej zakresu przedmiotowego roszczenia zgłoszonego do postępowania regulacyjnego przed Komisją Majątkową ponieważ żądania przewyższające przywrócenie własności gruntów ponad 58.9633 ha wygasły na podstawie art. 62 ust. 3 zdanie drugie ustawy z dnia 17 V 1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła (...) w Rzeczypospolitej Polskiej (dalej ustawy regulacyjnej). Zgodnie z uregulowaniami tej ustawy zainteresowana kościelna osoba prawna mogła złożyć wniosek do Komisji Majątkowej o przywrócenie jej własności upaństwowionych nieruchomości lub ich części, przejętych w toku wykonywania ustawy o dobrach martwej ręki, jeżeli nie wydzielono z nich należnych w myśl tej ustawy gospodarstw rolnych proboszczów (art. 61 ustawy regulacyjnej). Wniosek o wszczęcie postępowania regulacyjnego należało zgłosić w terminie do dnia 31 XII 1992 r. Roszczenia nie zgłoszone we wskazanym terminie wygasały (art. 62 ust. 3 ustawy regulacyjnej w zw. z art. 2 ustawy z dnia 11 X 1991 r. o zmianie ustawy o stosunku Państwa do Kościoła (...)w Rzeczypospolitej Polskiej). Termin wskazany w art. 62 ust. 3 ma charakter materialnoprawny. Skutkiem uchybienia tego terminu nie jest bowiem nieskuteczność czynności procesowej, lecz wygaśnięcie roszczenia. Po upływie tego terminu kościelna osoba prawna nie mogła skutecznie domagać się wszczęcia postępowania regulacyjnego i przyznania jej własności nieruchomości. W sprawie bezsporne pozostaje, że toczące się przed Komisją Majątkową z wniosku powódki postępowanie regulacyjne nie doprowadziło do rozpatrzenia wniosku, o czym Komisja zawiadomiła powódkę pismem z 28 II 2011 roku, pouczając ją o możliwości wystąpienia do sądu o zasądzenie roszczenia w terminie 6 miesięcy od dnia wejścia w życie ustawy z dnia 16 XII 2010 r. tj. od 1 II 2011 r. W przypadku braku wystąpienia do sądu w tym okresie roszczenia wygasały – art. 4 ust. 1 ustawy z dnia 16 XII 2010r. Nie może przy tym być wątpliwości, że przedmiotem wygaśnięcia były roszczenia objęte wnioskiem regulacyjnym, co do których Komisja Majątkowa nie uzgodniła orzeczenia. Przepis art. 4 ust. 1 ustawy z dnia 16 XII 2010 r., przewiduje zatem drugi obok terminu z art. 62 ust. 3 zdanie drugie ustawy regulacyjnej termin zawity, którego uchybienie skutkowało wygaśnięciem roszczenia. Na dzień wejścia w życie ustawy z dnia 16 XII 2010 r., tj. na dzień 1 II 2011 r. w Komisji Majątkowej pozostawały sprawy, które nie zostały zakończone, a dalszy bieg tych spraw określony został w art. 4 ustawy z dnia 16 XII 2010 r. Uczestnicy postępowania regulacyjnego po dniu 1 II 2011 r. w świetle uregulowań wynikających z wskazanego przepisu w celu skutecznej ochrony swoich interesów mogli przenieść spór na drogę postępowania sądowego, wytaczając w ciągu 6 miesięcy powództwo obejmujące żądanie zgłoszone w postępowaniu regulacyjnym w całości bądź w części, a brak wystąpienia do sądu w tym okresie skutkował wygaśnięciem roszczenia. Postępowanie sądowe prowadzone z mocy art. 4 ustawy z dnia 16 XII 2010 r. stanowiło swego rodzaju kontynuację postępowania regulacyjnego przed Komisją Majątkową. Jest zatem oczywiste, że przedmiot postępowania sądowego nie mógł być skutecznie określony szerzej aniżeli przedmiot postępowania regulacyjnego wynikający ze złożonego wniosku do Komisji Majątkowej. Nie bez znaczenia jest to, że pierwotnym założeniem ustawy regulacyjnej było uregulowanie całokształtu spraw związanych z przywróceniem kościelnym osobom prawnym własności upaństwowionych nieruchomości. Ze względu jednak na to, że wolą ustawodawcy Komisja Majątkowa zakończyła działalność, a sprawy niezakończone na wniosek uczestników postępowania zostały przeniesione na drogę postępowania sądowego, zmienił się tylko podmiot przed którym może być prowadzone dalsze postępowanie regulacyjne, nie mógł natomiast być skutecznie poszerzony dotychczasowy zakres przedmiotowy tego postępowania. Brak bowiem jakichkolwiek podstaw do zajęcia stanowiska, że na skutek zniesienia Komisji Majątkowej wolą ustawodawcy było stworzenie możliwości dochodzenia na drodze sądowej roszczeń, które wygasły wobec ich niezgłoszenia przez kościelne osoby prawne do dnia 31 XII 1992 r. Uchylenie art. 62 ust. 3 ustawy regulacyjnej nie mogło przywrócić dopuszczalności dochodzenia roszczeń, które wskutek ich wygaśnięcia nie istniały. Roszczenia te musiałyby być ponownie ustanowione normą prawną a żaden przepis ustawy z dnia 16 XII 2010 r. takiej treści nie zawiera. Zauważyć należy, że w okresie, gdy wprowadzono do systemu prawnego ustawę z dnia 17 V 1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła (...) w Rzeczypospolitej Polskiej, ustawodawca kreował także inne normy, które miały wyłącznie przejściowy charakter i były obwarowane terminami w celu wyznaczenia ram niezbędnych do dokonania przekształceń własnościowych w okresie transformacji ustrojowej (art. 2 ustawy z dnia 10 czerwca 1994 r. zmieniającej ustawę o zmianie ustawy o gospodarce gruntami i wywłaszczaniu nieruchomości oraz niektóre inne ustawy Dz. U. 1994, nr 84, poz. 384). Z przedstawionych względów nie można podzielić stanowiska Sądu I instancji, że zgłoszenie przez powodową parafię wniosku z dnia 8 IX 1990 r. o objęcie postępowaniem regulacyjnym gruntu o obszarze 58.9633 ha nie miało wpływu na dopuszczalność uwzględnienia powództwa obejmującego nieruchomość o powierzchni 198.7111 ha. Rozszerzenie żądania przed Komisją Majątkową do nieruchomości o powierzchni(...) (...) dokonane dnia 12 X 2006 r. również nie odniosło w tej sferze skutku ponieważ zostało dokonane po upływie ostatecznego terminu do zgłoszenia roszczeń. W istniejącym zatem stanie prawnym należało uznać, że zasadność zarzutu apelującego co do tego, że żądanie przewyższające przywrócenie własności gruntów ponad 58.9633 ha, a w konsekwencji żądanie odszkodowania w kwocie 4.418.979 zł należało oddalić z tego powodu, żę roszczenia w tym zakresie wygasły z dniem 31 XII 1992 roku.

Wobec tego Sąd odwoławczy zmienił zaskarżony wyrok w pkt. III na podstawie art. 386 § 1 kpc w części zasądzającej wyżej określone odszkodowanie jako nieuzasadnione i powództwo w tej części oddalił.

W części zaś zasądzającej w tym punkcie od apelującego na rzecz powódki 1.864.348 zł wyrok podlegał uchyleniu na podstawie art. 386 § 4 kpc z przyczyn, które poniżej zostaną przedstawione.

Przede wszystkim należało się zgodzić z zarzutem apelacji co do istotnych uchybień w zakresie ustaleń faktycznych dokonanych przez Sąd I instancji. Uchybienia te nie pozwalały na rozpoznanie apelacji, ponieważ dotyczyły okoliczności kluczowych dla oceny zasadności roszczenia powódki. Sąd I instancji nie przeprowadził bowiem najistotniejszych dowodów, a braki w tym zakresie nie nadawały się do skorygowania w ramach uzupełniającego postępowania dowodowego przed Sądem odwoławczym. Zgodnie ze stanowiskiem Sądu Najwyższego braki w zakresie ustaleń faktycznych, które są rozległe i w istotny sposób determinują treść rozstrzygnięcia uniemożliwiają przeprowadzenie przez Sąd II instancji uzupełniającego postępowania dowodowego, ponieważ w takiej sytuacji prowadziłoby to do rozpoznania sprawy w jednej tylko instancji (postanowienie SN z dnia 25 IX 2014 r. II CZ 37/14, Lex nr 1523249). Chociaż zatem Sąd I instancji przeprowadził dowód z opinii biegłego i dopuścił dowody z dokumentów to zakres tego postępowania i poczynione na jego podstawie ustalenia faktyczne są niewystarczające, a w odniesieniu do opinii biegłego nawet nieprzydatne dla rozstrzygnięcia przedmiotowej sprawy. W pierwszym rzędzie wyjaśnienia wymaga sprawa legitymacji czynnej powódki. Sąd I instancji powołując się na art. 7 ust. 1 pkt 5 ustawy z dnia 17 V 1989 r. uznał, że powódka ma osobowość prawną, a w odniesieniu do następstwa prawnego powodowej Parafii po Katolickiej Gminie K., P. w P. i P. w P. odwołał się do rozbudowanej argumentacji historycznej bez wskazania jej źródła. Powoduje to, że ustalenia te są nieprzydatne dla rozstrzygnięcia sprawy. Z dokumentów zgromadzonych w aktach Komisji Majątkowej wynika, że postępowaniem o przejęciu przez Państwo objęte zostały nieruchomości o łącznej powierzchni 201.8869 ha, składające się z obszaru należącego do P. P. (104.7417 ha) oraz obszaru należącego do Katolickiej Gminy K. (97.1452 ha). Powódka pozostała właścicielką nieruchomości o powierzchni 3.1758 ha, dlatego też w pozwie sformułowała żądanie o dokonanie postępowania regulacyjnego co do nieruchomości o powierzchni 198.7111 ha. W powyższej sytuacji w celu oceny, czy między tabularnymi właścicielami przejętych nieruchomości a powodową parafią zachodzi tożsamość podmiotowa albo następstwo prawne konieczne będzie zasięgnięcie wiedzy specjalnej (art. 278 kpc). Niezbędne jest bowiem ustalenie, czy nieruchomości objęte żądaniem zgłoszonym przed Komisją Majątkową są tożsame z tymi, które zostały wywłaszczone od poprzednika prawnego powódki. W tym celu w toku ponownego rozpoznania sprawy należy powołać biegłego z zakresu geodezji, który oceni relacje pomiędzy działkami objętymi roszczeniem powódki, a wywłaszczonymi nieruchomościami. Podstawy ustaleń w tym zakresie nie może stanowić zestawienie synchronizacyjne przedłożone przez powódkę. Zasadny zatem okazał się zarzut apelującego co do tego, że Sąd I instancji zastąpił braki w zakresie ustaleń faktycznych zastosowaniem art. 322 kpc, co było niedopuszczalne. Nie zostało bowiem ustalone, jakie konkretnie nieruchomości Państwo przejęło w 1950 roku tj. jaki był stan władania w dacie przejęcia w odniesieniu do nieruchomości, których zwrotu powódka dochodziła przed Komisja Majątkową, a obecnie domaga się za nie odszkodowania. Dopiero dokonanie ustaleń w tym zakresie pozwoli na zajęcie stanowiska co do następstwa prawnego bądź tożsamości podmiotowej między podmiotami, których własnością były wywłaszczone nieruchomości. Po ustaleniu poprzednika prawnego powódki, od którego przejęte zostały grunty o powierzchni 58.9633 ha Sąd I instancji winien zająć stanowisko czy jest to podmiot tożsamy z powodową parafią, czy też roszczenie przysługuje powódce z tytułu następstwa prawnego. Ustalenia w tym zakresie niewątpliwie nie stanowią faktów powszechnie znanych, wobec czego w razie wątpliwości nie można wykluczyć potrzeby skorzystania z wiedzy historyka kościoła(...), o co zresztą powódka wniosła przed Sądem I instancji, a także w toku postępowania odwoławczego. Dopiero po ewentualnym przesądzeniu, że powódce przysługuje legitymacja czynna do dochodzenia odszkodowania za grunty o powierzchni 58.9633 ha niezbędne będzie należyte zbadanie wartości tych nieruchomości przejętych przez Państwo w 1950 roku w celu ustalenia należnego powódce odszkodowania.

Wydana bowiem dotychczas opinia przez biegłego z dziedziny szacowania nieruchomości, który nie analizował niezbędnych dokumentów, ani nie badał aktualnego stanu prawnego wycenianych nieruchomości jest bezużyteczna dla rozstrzygnięcia sprawy. Ma zatem rację apelujący co do tego, że dokonana wycena jest „abstrakcyjna”, skoro biegły kierował się powierzchnią reprezentatywną ze względu na brak odpowiedniej dokumentacji.

Nie było natomiast podstaw do podzielenia prezentowanej w apelacji koncepcji, zgodnie z którą, powodowa parafia uzyskała osobowość prawną z chwilą wejścia w życie kodeksu prawa kanonicznego z 1983 roku, a zatem parafiom w dacie realizacji ustawy z 20 III 1950 o dobrach martwej ręki nie mogło przysługiwać prawo własności nieruchomości. Wbrew temu stanowisku zgodnie z kanonem (...) kodeksu prawa kanonicznego z 1917 roku za osoby prawne niewątpliwie uznawać należało parafie jako synonim określenia „kościół parafialny”, co potwierdza akceptowana przez K. wykładnia Kodeksu (zob. fragment pracy ks. F. B. „Prawo kanoniczne. Podręcznik dla duchowieństwa”).

Po II wojnie światowej wobec utraty mocy obowiązującej prawa kanonicznego, w kolejnych przepisach ogólnych prawa cywilnego istnienie osobowości prawnej poszczególnych jednostek organizacyjnych uzależniono od przyznania im osobowości w drodze ustawy lub opartych na niej przepisów (por. art. 36 ustawy z dnia 18 VII 1950 r. Przepisy ogólne prawa cywilnego, Dz. U. nr 34, poz. 311 oraz art. 33 kc).

Nie może przy tym budzić wątpliwości, że na równi z przyznaniem osobowości prawnej należało traktować jej uznanie przez ustawodawcę w stosunku do dotychczas istniejących kościelnych jednostek organizacyjnych (zob. bliżej J. O., „Niektóre problemy dotyczące statusu prawnego K. (...)w PRL”, Państwo Prawo, nr 3 z 1988 r., str. 106-107). Należy w związku z tym zauważyć, że ustawodawca przed 1989 r. uznawał expressis verbis osobowość prawą w stosunku do takich jedynie kościelnych osób prawnych jak parafie, diecezje oraz seminaria duchowne. Odrzucono natomiast, w tym także w judykaturze i doktrynie, koncepcję, zgodnie z którą taką podmiotowość miałyby w dalszym ciągu zachowywać tego rodzaju podmioty, jak np. „kościół parafialny”, czy „beneficjum”, które potraktowane zostały prawidłowo jako jedynie elementy majątkowe struktury kościelnej, zarządzane przez „właściwe” kościelne osoby prawne (por. np. art. 1 i 2 dekretu z 31 XII 1956 r. o organizowaniu i obsadzaniu stanowisk kościelnych, Dz. U. z 1957 r., nr 1, poz. 6, ustawa z dnia 23 VI 1971 r. o przejściu na osoby prawne Kościoła (...)oraz innych kościołów i związków wyznaniowych własności niektórych nieruchomości położonych na Ziemiach Zachodnich i Północnych, Dz. U. nr 16, poz 156, § 1 pkt 1 Zarządzenia Dyrektora Urzędu do Spraw Wyznań z dnia 13 VIII 1971 r. w sprawie wykonania przepisów ostatnio wymienionej ustawy, M.P. nr 44 poz. 284, postanowienia Sądu Najwyższego: z dnia 18 IV 1963 r. w spr I CR 223/63, OSNC, z 10 z 1964 r., poz. 198, z dnia 16 V 1964 w spr. II CR 221/64, OSNCP, z 6 z 1965 r., poz. 99 oraz z dnia 5 II 1966 r. w spr. II CR 47/66, Lex nr 5936, uchwała Sądu Najwyższego z dnia 24 I 1968 r. w spr. III CZP 86/67, OSNCP. z. 6 z 1968 r., poz. 100, S. Grzybowski, glosa do postanowienia Sądu Najwyższego z dnia 18 IV 63 w spr. I CR 223/63, OSPiKA, nr 1 z 1965 r., str. 12-16). Wydaje się zresztą, że z podmiotów określonych jako „osoby moralne, prawnicze” itp. w Kodeksie prawa kanonicznego z 1917 r. to właśnie parafie i diecezje, jako jednostki o charakterze terytorialno-osobowym, miały najbardziej typowe cechy, charakterystyczne dla osób prawnych w rozumieniu prawa państwowego (cywilnego).

W związku w tym składniki mienia kościelnego, choćby w ramach K. określane były jako należące do „Kościoła parafialnego” czy „beneficjum proboszczowskiego”, z punktu widzenia prawa cywilnego stanowiły, przed dniem wejścia w życie ustawy z 1989 r., własność poszczególnych parafii. Odrębnym natomiast zagadnieniem jest to czy powodowa parafia jest następcą prawnym (...) Gminy K., P. w P. i P. w P. bądź czy istnieje tożsamość powyższych podmiotów.

Jak zasadnie zarzucił apelujący brak jakichkolwiek ustaleń w tym zakresie, dotyczących statusu i charakteru prawnego tych podmiotów uniemożliwia, bez dokonania wskazanych już ustaleń, zajęcie stanowiska.

Niewątpliwie natomiast należy zgodzić się z Sądem Okręgowym, przy uwzględnieniu przedstawionych wyżej wywodów, że powódka w dacie realizacji ustawy z 20 III 1950 roku, miała osobowość prawną, co przesądza o istnieniu jej legitymacji czynnej zarówno w postępowaniu regulacyjnym, jak i w niniejszym procesie.

W sprawie nie było natomiast podstaw do podzielenia zarzutu apelującego co do naruszenia przez Sąd I instancji art. 61 ust. 2 ustawy regulacyjnej, ponieważ tenże sąd prawidłowo przyjął, ze w toku wykonywania ustawy o dobrach martwej ręki, nie pozostawiono proboszczowi gospodarstwa rolnego. O tym bowiem, czy nieruchomość stanowi gospodarstwo rolne proboszcza ,orzekał Minister Administracji Publicznej. Oznacza to, że warunkiem zakwalifikowania określonej nieruchomości jako nie podlegającej postępowaniu regulacyjnemu, była decyzja administracyjna wydana w trybie art. 4 ust. 5 ustawy z dnia 20 III 1950 r. Brak tej decyzji powoduje, że nie doszło do wydzielenia proboszczowi gospodarstwa rolnego, które nie podlegało przejęciu w trybie ustawy. Fakt zatem, że proboszczowi powodowej parafii na jego prośbę wyłączono obszar o pow. 3,0970 ha i przekazano w użytkowanie, co wynika z protokołu przejęcia (k. 408 akt Komisji Majątkowej) nie oznacza, że dokonano wydzielenia gospodarstwa rolnego proboszczowi na podstawie przepisów ustawy, a tym samym przejęta nieruchomość o powierzchni będącej aktualnie przedmiotem sporu podlega postępowaniu regulacyjnemu na podst. art. 61 pkt 2 ustawy regulacyjnej. Zresztą apelujący zdaje się nie dostrzegać, że to na nim spoczywał obowiązek wykazania, iż została wydana decyzja o wydzieleniu proboszczowi gospodarstwa rolnego, a skoro pozwany z obowiązku tego się nie wywiązał prawidłowo sąd I instancji ustalił, że decyzja, taka nie została wydana.

Przechodząc do wywodów końcowych zauważyć należy, że w apelacji jako pozwani wskazani zostali Agencja (...) Gmina P. i Skarb Państwa reprezentowany przez Wojewodę (...), Dyrektora (...) Państwowych w P. oraz Starostę (...), podczas gdy odszkodowanie w zaskarżonym przez apelującego pkt III wyroku zasądzone zostało tylko od Skarbu Państwa (Wojewody (...)).

Sąd I instancji przyjął, że legitymacja bierna w niniejszym procesie przysługuje Skarbowi Państwa i ustalił, że właściwą jednostką organizacyjną z którą wiąże się dochodzone roszczenie jest Wojewoda (...), popierając swoje stanowisko szeroką argumentacją, która nie została zakwestionowana przez apelującego. Podzielając stanowisko sądu I instancji w tym zakresie, sąd odwoławczy stwierdza ponadto, że wobec uprawomocnienia się wyroku w stosunku do pozwanych Agencji (...)(z wyłączeniem orzeczenia o kosztach) oraz Gminy P. aktualnie stronami procesu o odszkodowanie za przejęte nieruchomości jest powódka i pozwany Skarb Państwa (Wojewoda (...)).

Na marginesie tylko odnosząc się do stanowiska powódki zajętego w piśmie procesowym z 14 X 2014 roku (k. 549-552), stwierdzić należy, że sąd odwoławczy nie znajduje podstaw do przyjęcia nieważności postępowania wywodzonego z „niezapewnienia udziału w postępowaniu przed sądem apelacyjnym wszystkim uczestnikom – stronom postępowania regulacyjnego, tj. Agencji (...)i Gminie P.”. Powódka dopatrzyła się bowiem po stronie pozwanych współuczestnictwa biernego, materialnego, koniecznego i jednolitego w rozumieniu art. 72 § 1 pkt 1 i § 2 kpc w zw. z art. 73 § 2 kpc (str. 5 pisma z 14 X 2014 r. – k. 551). Apelujący zakwestionował to stanowisko w piśmie z 22 XII 2014 r. (k. 577-585) i argumentację tam przedstawioną podziela sąd apelacyjny, uznając przede wszystkim, że zakres podmiotowy postępowania przed sądem II instancji uwarunkowany jest zakresem zaskarżenia wskazanym w apelacji pozwanego Skarbu Państwa. Należy też zauważyć, że gdyby nawet po stronie pozwanych występowało współuczestnictwo konieczne i jednolite, to i tak, gdy sąd w stosunku do jednego z współpozwanych oddala powództwo (tak jak to nastąpiło w przedmiotowej sprawie), to drugiemu nie przysługuje legitymacja do zaskarżenia wyroku oddalającego powództwo w stosunku do tego współuczestnika (por. uchwała SN z 14 XI 1991 r., III CZP 112/91, OSP 1992, Nr 7, poz. 169).

Z przedstawionych wyżej przyczyn zachodziła podstawa do uchylenia wyroku co do kwoty 1.864.348 zł z ustawowymi odsetkami na podstawie art. 386 § 4 kpc, a w pozostałej części apelacja jako nieuzasadniona podlegała oddaleniu na podstawie art. 385 kpc. O kosztach sąd odwoławczy orzekł zgodnie z art. 108 § 2 kpc.

Nadto w uwzględnieniu zażalenia pozwanej Agencji (...) na podstawie art. 386 § 1 kpc w zw. z art. 397 § 2 kpc zmieniony został pkt V ppkt 2 zaskarżonego wyroku i sąd odwoławczy zasądził od powódki na rzecz skarżącej 7.200 zł tytułem kosztów zastępstwa procesowego, które sąd I instancji bezpodstawnie wzajemnie zniósł.

Na końcu wyjaśnić należy, że chociaż Sąd odwoławczy uznaje opinie wydaną przez biegłego P. T. (1) za błędną, to jednak kierował się jej wyliczeniami dokonując oddalania powództwa co do kwoty 4.418.979 zł odpowiadającej odszkodowaniu za 139.7478 ha gruntów, których powódka nie dochodziła przed 31 XII 1992 roku oraz uchylając wyrok co do kwoty 1.864.348 zł, odpowiadającej odszkodowaniu za 58.9633 ha o które powódka wystąpiła do Komisji Majątkowej przed 31 XII 1992 roku. Nastąpiło to dlatego, że na obecnym etapie postępowania nie było innej możliwości. Sąd I instancji kierując się bowiem opinią biegłego P. T., którą uznał za wysoce przydatną dla rozstrzygnięcia sprawy, zasądził na rzecz powódki tytułem odszkodowania 6.283.327 zł za 198.7111 ha gruntów przejętych przez Państwo w 1950 roku. W pozostałej części powództwo o zapłatę zostało oddalone i żadna ze stron w tym zakresie wyroku nie zaskarżyła, a zatem oddalenie powództwa ponad 6.283.327 zł jest prawomocne i w tej sytuacji należało przyjąć, że powódka zaakceptowała orzeczenie w części, z której wynika, że za przejęte 58.9633 ha przysługuje jej maksymalne odszkodowanie w wysokości 1.864.348 zł. Dlatego też określając zakres przedmiotowy ponownego postępowania sąd odwoławczy miał podstawy do uchylenia wyroku tylko co do powyższej kwoty niezależnie od tego, jakie będą ewentualne wyliczenia biegłego w toku ponownego rozpoznania sprawy.

/-/SSA Piotr Górecki /-/SSA Bogusława Żuber /-/ SSA Jacek Nowicki