Portal Orzeczeń Sądu Apelacyjnego w Poznaniu

WYROK

W IMIENIU RZECZYPOSPOLITEJ POLSKIEJ

Dnia 31 maja 2019 r.

Sąd Apelacyjny w Poznaniu I Wydział Cywilny

w składzie:

Przewodniczący: SSA Marek Górecki

Sędziowie: SSA Małgorzata Gulczyńska (spr.)

SSA Jacek Nowicki

Protokolant: st. sekr. sąd. Kinga Kwiatkowska

po rozpoznaniu w dniu 22 maja 2019 r. w Poznaniu

na rozprawie

sprawy z powództwa M. P.

przeciwko Spółdzielnia (...) w P.

o zapłatę

na skutek apelacji pozwanej i zażalenia powoda

od wyroku Sądu Okręgowego w Poznaniu

z dnia 20 grudnia 2017 r. sygn. akt XII C 851/16

I. zmienia zaskarżony wyrok w ten sposób, że:

1. kwotę zasądzoną w punkcie I. obniża do 4.406.856,61 zł (cztery miliony czterysta sześć tysięcy osiemset pięćdziesiąt sześć złotych 61/100), a w miejsce odsetek zasądzonych w punkcie I a. zasądza ustawowe odsetki od kwot:

– 340.219,22 zł od dnia 3 kwietnia 2013 r. do 26 września 2013 r.,

– 477.034,11 zł od dnia 27 września do dnia 30 września 2013 r.,

– 577.821,66 zł od dnia 1 października 2013 r. do dnia 26 listopada 2013 r.,

– 737.811,21 zł od dnia 27 listopada 2013 r. do dnia 16 grudnia 2013 r.,

– 974.915,33 zł od dnia 17 grudnia 2013 r. do dnia zapłaty,

oddalając powództwo o zapłatę 76.180,92 zł z ustawowymi odsetkami od dnia 2 kwietnia 2013 r. oraz w pozostałej części o zapłatę odsetek dochodzonych od kwoty 1.051.096,25 zł;

2. w punkcie II. a. zasądzoną na rzecz powoda kwotę 35.800 zł podwyższa do 100.000 zł;

II. oddala apelację w pozostałej części;

III. zasądza od pozwanej na rzecz powoda 14.592 zł tytułem kosztów poniesionych w postępowaniu odwoławczym.

Małgorzata Gulczyńska Marek Górecki Jacek Nowicki

I ACa 549/18

UZASADNIENIE

Zaskarżonym wyrokiem Sąd Okręgowy zasądził od Spółdzielni (...) Osiedle (...) w P. na rzecz M. P. Skarbu Państwa 4.483.037,53 zł z ustawowymi odsetkami za opóźnienie od wskazanych kwot i dat oraz orzekł o kosztach procesu, obciążając nimi pozwanego.

W uzasadnieniu wyroku powołał następujące ustalenia i rozważania.

Pozwana jest użytkownikiem wieczystym nieruchomości położonych w P. na osiedlach: (...), (...), (...), J., (...), (...), L., P., S. Ż., O., R. oraz Z. i z tego tytułu zobowiązana była uiszczać powodowi opłaty roczne, płatne z góry, do dnia 31 marca każdego roku. W chwili obecnej kwota zaległych należności z tego tytułu za lata 2013-2015 wynosi 4.483.631 zł.

Powód w latach 2006-2008 sprzedał powódce część nieruchomości będących dotychczas w jej użytkowaniu wieczystym. Pozwana uiściła całość należności za nabyte nieruchomości, które obejmowały także podatek VAT. W roku 2011 zakwestionowała zasadność naliczania tego podatku i zażądała od powoda dokonania korekt faktur VAT oraz zwrotu niesłusznie naliczonego podatku. Powód dokonał zwrotu w odniesieniu do faktur dokumentujących transakcje zawarte po 1 grudnia 2008 r. (w uzasadnieniu omyłkowo podano rok 2018) wskazując, że transakcje do tej daty podlegały opodatkowaniu.

Pozwana wnioskiem z 23 marca 2012 r. bezskutecznie wystąpiła o zawezwanie powoda do próby ugodowej, dochodząc zapłaty 5.616.528,33 zł z ustawowymi odsetkami od dnia złożenia wniosku do dnia zapłaty tytułem zwrotu bezpodstawnie zapłaconego podatku od towarów i usług za okres od 17 stycznia 2006 r. do 19 czerwca 2009 r. Następnie składała oświadczenia o potrąceniu tej wierzytelności z wierzytelnościami o opłaty roczne za użytkowanie wieczyste w latach 2013-2015. Powód pismem z 24 lutego 2016 r. wzywał pozwaną do zapłaty tych należności; wobec zaś złożonych oświadczeń o potrąceniu żądana kwota nie została przez nią uiszczona.

Sąd podkreślił, że wysokość opłat za prawo użytkowania wieczystego użytkowanych przez pozwaną w latach 2013-2015 nieruchomości, ostatecznie była bezsporna. Spór w sprawie sprowadzał się do podniesionego przez pozwaną zarzutu potrącenia – czy zawierane pomiędzy stronami przed 1 grudnia 2008 r. transakcje sprzedaży gruntów, których pozwana była użytkownikiem wieczystym, podlegały opodatkowaniu podatkiem od towarów i usług.

W wyniku nowelizacji ustawy z 11 marca 2004 r. o podatku od towarów i usług w art. 7 ust. 1 dodano pkt 6, zgodnie z którym ustanowienie użytkowania wieczystego uznane zostało za taką dostawę. Do dnia nowelizacji powyższego przepisu konieczność obciążania transakcji sprzedaży nieruchomości na rzecz ich dotychczasowych użytkowników wieczystych tym podatkiem nie była w doktrynie ani w orzecznictwie kwestionowana. Potwierdzeniem tego stanowiska była wydana na wniosek powoda przez (...) (...) Urzędu Skarbowego w P. w dniu 18 listopada 2005 r. interpretacja indywidualna, z której wynikało, że czynność nabycia gruntu przez dotychczasowego użytkownika wieczystego podlega VAT. Mając na uwadze tę interpretację powód w przypadku zawieranych w tym czasie z użytkownikami wieczystymi nieruchomości umów ich sprzedaży naliczał VAT. Wątpliwości co do zasadności obciążania transakcji tym podatkiem pojawiły się dopiero w 2011 roku, kiedy to zmianom ulegać zaczęło orzecznictwo sądów administracyjnych w tym przedmiocie. Zaczęła bowiem dominować interpretacja, że dostawa towarów i usług obejmuje również ustanowienie użytkowania wieczystego gruntu, a więc w konsekwencji nabycie własności nieruchomości będących w takim użytkowaniu nie podlega już takiemu opodatkowaniu. Podstawą takiego stanowiska było przyjęcie, że sprzedaż nieruchomości dotychczasowemu użytkownikowi wieczystemu jest jedynie zamianą tytułu prawnego do władania gruntem, którego dostawy dokonano uprzednio – właśnie w ramach oddania go w użytkowanie wieczyste. Tak więc sprzedaż gruntu w takich warunkach w rozumieniu ustawy o podatku od towarów i usług w ogóle nie stanowi dostawy i tym samym nie podlega temu opodatkowaniu.

Powód opodatkowując transakcje sprzedaży gruntów na rzecz pozwanej działał zgodnie z pisemną interpretacją organu podatkowego – (...) (...) Urzędu Skarbowego w P. z 18 listopada 2005 r. nr ZP/443-379/05, w której wskazał on, że sprzedaż gruntów będących w użytkowaniu wieczystym na rzecz użytkownika wieczystego w trybie art. 32 ustawy o gospodarce nieruchomościami stanowiła odpłatną dostawę towarów opodatkowaną podatkiem od towarów i usług w stawce 22%. Przedstawiona interpretacja nie zawiera obszernych rozważań; brak ten pozwala przypuszczać, iż w momencie jej wydawania (a więc także w okresie zawierania transakcji pomiędzy stronami) sama konieczność obciążenia sprzedaży tychże gruntów podatkiem od towarów i usług nie była w ogóle kwestionowana.

W związku z przywołaną zmianą linii orzeczniczej sądów administracyjnych powód wystąpił w dniu 6 maja 2011 r. do Dyrektora Izby Skarbowej w P. z wnioskiem o udzielenie kolejnej pisemnej interpretacji przepisów prawa podatkowego w indywidualnej sprawie dotyczącej podatku od towarów i usług. W interpretacji z 4 sierpnia 2011 r., nr (...)-735/11-5/BD (...) w P. uznał, że sprzedaż nieruchomości nie podlega ww. opodatkowaniu, jeżeli dotyczy nieruchomości, których prawo użytkowania wieczystego zostało ustanowione przed 1 maja 2004 r. Przedmiotowa interpretacja została zaskarżona przez powoda, Wojewódzki Sąd Administracyjny w P. stwierdził nieprawidłowość interpretacji, jednak ostatecznie, wskutek zaskarżenia tego orzeczenia przez (...)w P., Naczelny Sąd Administracyjny w 2012 roku uchylił je i oddalił skargę powoda, potwierdzając prawidłowość stanowiska wyrażonego w tejże interpretacji. W związku z tym powód dokonał korekty faktur sprzedaży i zwrócił pozwanej naliczoną oraz pobraną kwotę z tytułu VAT w zakresie sprzedaży dokonanych po 1 grudnia 2008 r. Sąd Okręgowy podzielił stanowisko, że dopiero z tym dniem, tj. z momentem nowelizacji ustawy o podatku od towarów i usług ustał obowiązek obciążania nim tych transakcji. W momencie bowiem zawierania umów objętych sporem zarówno sądy, jak i organy podatkowe zajmowały odwrotne stanowisko. Tym samym nie mógł się ostać – podnoszony przez pozwaną z ostrożności procesowej – niejasny i niesprecyzowany zarzut potrącenia (nie wiadomo, jakiemu wyliczeniu podległa objęta nim kwota). O odsetkach – jak w niższej partii tego uzasadnienia - za opóźnienie mówi treść normy art. 481 § 1 k.c., a o nieoznaczonym terminie spełnienia świadczenia art. 455 k.c. Pozwana nie wykazała by wzywała powoda do zapłaty, ani tego by powód kwoty z tytułu VAT zwrócił z opóźnieniem.

Sąd pierwszej instancji odwołał się do wyroku Sądu Apelacyjnego w Poznaniu z 11 czerwca 2015 r. sygn. akt I ACa 61/15, zgodnie z którym sprzedaż gruntów będących w użytkowaniu wieczystym na rzecz użytkowników wieczystych dokonana przed 1 grudnia 2008 r. podlegała opodatkowaniu podatkiem od towarów i usług. Pozwanej nie przysługiwało więc wobec powoda roszczenie o jego zwrot i brak było podstaw do zastosowania w sprawie art. 498 § 1 k.c.

Pozwana nie uiściła w latach 2013-2015 opłat rocznych z tytułu użytkowania wieczystego w łącznej wysokości 4.483.037,53 zł wskutek błędnego dokonania potrąceń tychże należności z dochodzonymi od powoda kwotami tytułem zwrotu pobranego podatku VAT. Pogląd ten uchylił konieczność odnoszenia się do podnoszonego przez pozwaną – z ostrożności procesowej – zarzutu przedawnienia jej ewentualnych wierzytelności.

O odsetkach ustawowych od zasądzonego świadczenia orzeczono na podstawie art. 455 k.c. w zw. z art. 481 § 1 i 2 k.c.

O kosztach postępowania orzeczono na podstawie art. 108 § 1 k.p.c. i art. 98 § 1 k.p.c.

Wyrok w całości zaskarżyła pozwana, zarzucając:

1.  naruszenie przepisów prawa materialnego:

– art. 5 ust. 1 pkt 1 oraz art. 7 ust. 1 ustawy z 11 marca 2004 r. o podatku od towarów i usług (Dz.U. Nr 54, poz. 535, z późn. zm.) w zw. z art. 1 pkt. 4 lit. „a” ustawy z dnia 7 listopada 2008 r. o zmianie ustawy o podatku od towarów i usług oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 209, poz. 1320) poprzez ich błędną wykładnię i niewłaściwe zastosowanie skutkujące nieuzasadnionym przyjęciem, że w stanie prawnym obowiązującym w okresie od 1 maja 2004 r. do 30 listopada 2008 r. sprzedaż nieruchomości przez właściciela na rzecz dotychczasowego użytkownika wieczystego nieruchomości stanowiła odpłatną dostawę towaru podlegającą opodatkowaniu podatkiem od towarów i usług;

– art. 410 § 2 k.c. poprzez jego błędną wykładnię skutkującą przyjęciem, że samo spełnienie świadczenia nienależnego nie uzasadnia jeszcze roszczenia o jego zwrot i zachodzi potrzeba ustalenia czy i w jakim zakresie spełnione świadczenie wzbogaciło osobę (podmiot), na rzecz której świadczenie to zostało spełnione, jak również czy majątek spełniającego świadczenie uległ zmniejszeniu;

– art. 405 k.c. w zw. z art. 410 § 1 i 2 k.c. poprzez ich błędną wykładnię skutkującą przyjęciem, że następcze wyzbycie się przysporzenia poprzez późniejsze uiszczenie nienależnie pobranego podatku od towarów i usług przez gminę do urzędu skarbowego przesądza o braku wzbogacenia po stronie gminy;

2.  naruszenie przepisów prawa procesowego:

– art. 227 k.p.c. w zw. z art. 233 § 1 k.p.c. i art. 244 § 1 k.p.c. poprzez zaniechanie przeprowadzenia samodzielnej oceny zasadności obciążania spornych transakcji sprzedaży podatkiem od towarów i usług oraz bezkrytyczne oparcie się na pisemnej interpretacji podatkowej organu podatkowego co do zakresu oraz sposobu zastosowania prawa podatkowego, co skutkowało nierozpoznaniem istoty sprawy;

– art. 212 k.p.c., art. 217 § 1 i 2 k.p.c. oraz art. 328 § 2 k.p.c. poprzez zaniechanie dokonania ustaleń faktycznych, które powinny zostać poczynione dla prawidłowego rozstrzygnięcia o podniesionym przez pozwaną zarzucie potrącenia, jego podstawach oraz skutkach oraz zaniechanie dokonania samodzielnej oceny przepisów prawa podatkowego w zakresie tego, czy w okresie od dnia 1 maja 2004 r. do dnia 30 listopada 2008 r. sprzedaż nieruchomości (gruntu) przez właściciela na rzecz dotychczasowego użytkownika wieczystego nieruchomości stanowiła odpłatną dostawę towaru podlegającą opodatkowaniu podatkiem od towarów i usług, co skutkowało nierozpoznaniem istoty sprawy.

Pozwana wniosła o zmianę zaskarżonego wyroku poprzez oddalenie powództwa w całości i zasądzenie od powódki na rzecz pozwanej kwoty 43.217 zł tytułem zwrotu kosztów procesu oraz o zasądzenie od powoda na rzecz pozwanej 190.034 zł tytułem zwrotu kosztów procesu w postępowaniu apelacyjnym, w tym kwoty 90.000 zł tytułem zwrotu kosztów zastępstwa procesowego, ewentualnie o uchylenie w całości zaskarżonego wyroku i przekazanie sprawy Sądowi Okręgowemu w Poznaniu w tym zakresie do ponownego rozpoznania i rozstrzygnięcia o kosztach postępowania apelacyjnego.

Powód wniósł o oddalenie apelacji i zasądzenie kosztów postępowania.

Wniósł także zażalenie na zawarte w punkcie IIa. wyroku postanowienie o kosztach procesu w zakresie nie zasądzenia od pozwanej na rzecz powoda zwrotu opłaty sądowej w kwocie 64.200 zł, zarzucając naruszenie art. 98 § 1 k.p.c. w zw. z art. 108 § 1 k.p.c. poprzez niewłaściwe wyliczenie przez Sąd Okręgowy kwoty należnej powodowi z tytułu zwrotu opłaty sądowej od pozwu i art. 328 § 2 k.p.c. w zw. z. art. 361 k.p.c. poprzez niewyjaśnienie podstawy faktycznej i prawnej rozstrzygnięcia o zwrocie przez pozwaną na rzecz powoda opłaty sądowej. Powód wniósł o zmianę postanowienia o kosztach procesu zawarte w pkt IIa. poprzez zasądzenie na rzecz Miasta P. ponad zasądzoną już kwotę 35.800 zł jeszcze kwoty 64.200 zł i o zasądzenie zwrotu kosztów procesu za postępowanie zażaleniowe.

Pozwana wniosła o oddalenie zażalenia i zasądzenie kosztów zastępstwa procesowego w związku z postępowaniem zażaleniowym.

Sąd Apelacyjny zważył, co następuje.

Na obecnym etapie postępowania stan faktyczny sprawy nie jest kwestionowany, a spór sprowadza się wyłącznie do interpretacji i stosowania prawa materialnego. Okoliczność czy VAT winien być pobrany, czy też nie, nie należy do sfery faktów, lecz ocen prawnych. Z tego względu zarzuty naruszenia prawa procesowego były nieuzasadnione. Prawidłowość wywodów Sądu pierwszej instancji co do możliwości naliczania VAT od transakcji dokonanych przez strony przed 1 grudnia 2008 r. należy oceniać w ramach podniesionych w apelacji zarzutów wykładni prawa materialnego.

Przed rozpoznaniem zarzutów apelacji, Sąd Apelacyjny rozważył podtrzymany w odpowiedzi na apelację zarzut przedawnienia roszczeń objętych zarzutem potrącenia. Sąd Okręgowy kwestię tę pominął, choć winna zostać zbadana w pierwszej kolejności. Roszczenia przedawnione, w tym także przedstawiane do potrącenia (z uwzględnieniem art. 502 k.c., o czym niżej) nie podlegają merytorycznej ocenie.

W ocenie Sądu Apelacyjnego zarzut przedawnienia w przeważającej części zasługiwał na uwzględnienie, choć z argumentacją inną niż przedstawiona przez powoda. W sprawie nie znajdują bowiem zastosowania przywoływane przez powoda przepisy o przedawnieniu roszczeń podatkowych. Strony łączył stosunek cywilno-prawny, a VAT był elementem umówionej ceny, którą pozwana płaciła powodowi, a nie Skarbowi Państwa. Podatek od towarów i usług odprowadzał na rzecz Skarbu Państwa powód i regulacje podatkowe mają zastosowanie w relacji między Miastem P. a Skarbem Państwa. W niniejszej sprawie natomiast, choć przedmiotem sporu są kwoty odpowiadające VAT, to w istocie – jak słusznie wywodziła pozwana – chodzi o zwrot świadczenia nienależnego, spełnionego w związku z umową zawartą przez równorzędne podmioty uczestniczące w obrocie cywilno-prawnym. Sąd Apelacyjny akceptuje stanowisko wyrażone w przywoływanym w apelacji wyroku Sądu Najwyższego z 8 czerwca 2017 r. w sprawie V CSK 563/16 (LEX nr 2303442), że sprzeczne z przepisami objęcie ceną sprzedaży nieruchomości podatku od towarów i usług powoduje uznanie na podstawie art. 58 § 3 k.c. nieważności umowy w zakresie obejmującym jako składnik ceny podatek od towarów i usług. W konsekwencji kupującemu przysługuje roszczenie o zwrot nienależnego świadczenia w rozumieniu art. 410 § 2 k.c.

Do określenia terminu przedawnienia takiego roszczenia znajdują zastosowanie przepisy kodeksu cywilnego. Pozostaje zatem rozstrzygnąć czy roszczenia pozwanej przedawniały się na zasadach ogólnych, czy też w terminie trzyletnim, przewidzianym przez ustawodawcę dla roszczeń związanych z prowadzeniem działalności gospodarczej (art. 118 k.c.).

Problem charakteru działalności prowadzonej przez spółdzielnie mieszkaniowe i roszczeń związanych z tą działalnością był już wielokrotnie przedmiotem zainteresowania judykatury. W orzecznictwie Sądu Najwyższego działalność spółdzielni mieszkaniowej jest co do zasady klasyfikowana jako działalność gospodarcza (zob. uchwałę składu siedmiu sędziów z 6 grudnia 1991 r., III CZP 117/91, OSNC 1992, nr 5, poz. 65; uchwały z 26 kwietnia 2002 r., III CZP 21/02, OSNC 2002, nr 12, poz. 149 i z 11 lipca 2014 r., III CZP 33/14, OSNC 2015, nr 5, poz. 56; wyrok z 12 marca 2004 r., II CK 53/03, LEX nr 172796). W wyroku z 5 kwietnia 2017 r., II CSK 480/16 (LEX nr 2294391), Sąd Najwyższy stwierdził, że gospodarczy charakter należy przypisać działalności spółdzielni mieszkaniowych w zakresie zaspokajania potrzeb mieszkaniowych członków i sprawowania zarządu nieruchomościami. Realizacja tych celów z reguły wiąże się z udziałem spółdzielni mieszkaniowej w obrocie gospodarczym. Do związanych z prowadzeniem przez spółdzielnię mieszkaniową działalności gospodarczej zaliczono np. roszczenie wynikłe z rozliczenia inwestycji podjętej bezpośrednio w celu zapewnienia spółdzielcom zasilania budynków w energię elektryczną (zob. wyrok Sądu Najwyższego z 12 marca 2004 r., II CK 53/03, LEX nr 172796), roszczenie o zwrot świadczenia nienależnego w postaci nadpłaconej opłaty rocznej z tytułu użytkowania wieczystego gruntu (tak np. w uchwale Sądu Najwyższego z 11 lipca 2014 r., III CZP 33/14, OSNC 2015, nr 5, poz. 56), roszczenia uzupełniające wywodzone z art. 225 k.c. w zw. z art. 224 § 2 k.c. (zob. uchwałę Sądu Najwyższego z 26 kwietnia 2002 r., III CZP 21/02, OSNC 2002, nr 12, poz. 149).

W ocenie Sądu Apelacyjnego roszczenia o zwrot części ceny zapłaconej nienależnie w związku z nabyciem nieruchomości są roszczeniami związanymi z prowadzeniem przez spółdzielnię mieszkaniową działalności gospodarczej i na podstawie art. 118 zd. 1 in fine przedawniają się w terminie lat 3.

Pierwszą czynnością, z którą w sprawie można wiązać w myśl art. 123 § 1 k.c. przerwę biegu przedawnienia, był wniosek pozwanej z 23 marca 2012 r. o zawezwanie do próby ugodowej. Mógł on przerwać bieg terminu przedawnienia roszczeń, które stały się wymagalne najwcześniej 23 marca 2009 r. Roszczenia wymagalne przed tą datą uległy zatem przedawnieniu. Jest oczywiste, że nie można przerwać terminu, który zakończył już swój bieg.

Po 23 marca 2009 r. zostały zawarte następujące transakcje objęte fakturami z dnia:

– 25 marca 2009 r. dotycząca nieruchomości na (...), zawierająca VAT w kwocie 199.642,05 zł;

– 21 kwietnia 2009 r. dotycząca nieruchomości położonej na os. (...), zawierająca VAT w kwocie 1.467,25 zł;

– 19 czerwca 2009 r. dotycząca nieruchomości położonej na os. (...), zawierająca VAT w kwocie 35.994,82 zł.

– 13 września 2009 r. dotycząca nieruchomości na os. (...), zawierająca VAT w kwocie 85.437,85 zł;

– 13 września 2009 r. dotycząca nieruchomości na os. (...), zawierająca VAT w kwocie 51.377,04 zł;

– 13 września 2009 r. dotycząca nieruchomości na os. (...), zawierająca VAT w kwocie 61.292,09 zł;

– 13 września 2009 r. dotycząca nieruchomości na os. (...), zawierająca VAT w kwocie 39.495,46 zł;

– 13 września 2009 r. dotycząca nieruchomości na os. (...), zawierająca VAT w kwocie 36.725,83 zł;

– 13 września 2009 r. dotycząca nieruchomości na os. (...), zawierająca VAT w kwocie 50.975,50 zł;

– 13 września 2009 r. dotycząca nieruchomości na os. (...), zawierająca VAT w kwocie 37.817,21 zł;

– 13 września 2009 r. dotycząca nieruchomości na os. (...), zawierająca VAT w kwocie 34.471,01 zł.

Równowartość VAT od tych transakcji wyniosła 634.696,11 zł i kwota ta została pozwanej przez Miasto P. zwrócona.

W aktach sprawy (koperta przy opinii biegłego) – znajdują się wystawione przez powoda faktury w związku z nabyciem poszczególnych nieruchomości. Na wszystkich widnieje dopisek, że zapłata ma nastąpić najpóźniej do dnia zawarcia aktu notarialnego. Było bezsporne między stronami (zestawienie k. 1208-1210), że nieruchomości na Os. (...), których dotyczą faktury z 10 grudnia 2008 r. zostały sprzedane aktem notarialnym z dnia 19 grudnia 2008 r. Pozwana zapłaciła zatem cenę najpóźniej 19 grudnia 2008 r. Realizacja faktur wystawionych wcześniej miała miejsce przed tą datą. Oznacza to, że roszczenie o zwrot VAT naliczanego w fakturach wystawionych do 10 grudnia 2008 r. (faktura z 12 grudnia 2008 r. ma wartość ujemną, więc była fakturą korygującą) przedawniło się przed złożeniem wniosku o zawezwanie do próby ugodowej. Pozwana mogła bowiem domagać się zwrotu równowartości VAT – jako nienależnego świadczenia – w terminie 3 lat od spełnienia tego świadczenia. W myśl art. 120 § 1 k.c. należy brać pod uwagę nie termin faktycznej wymagalności roszczenia, ale termin, kiedy mogłaby się ona stać wymagalna, gdyby pozwana dokonała czynności w najwcześniej możliwym terminie. Biorąc pod uwagę reguły wynikające z art. 455 k.c., konieczne do postawienia w stan wymagalności roszczenia z bezpodstawnego wzbogacenia było wezwanie do zapłaty i upływ terminu umożliwiającego powodowi zaspokojenie wierzyciela. Pozwana Spółdzielnia mogła dokonać tych czynności bezpośrednio po spełnieniu świadczenia, co oznacza, że roszczenia o zwrot nienależnie zapłaconej części ceny (co do VAT), przy uwzględnieniu czasu potrzebnego na doręczenie wezwania i przygotowanie powoda do spełnienia świadczenia, stałyby się wymagalne najpóźniej 2 tygodnie po zapłacie ceny. Najpóźniej wymagalne – 2 stycznia 2009 r. byłoby roszczenie o zwrot VAT uwzględnionego w fakturze z 10 grudnia 2008 r. Termin przedawnienia tego świadczenia upłynął zatem 2 stycznia 2012 r., a roszczenie o zwrot świadczeń ujętych w fakturach wystawionych od 17 stycznia 2006 r. do 18 listopada 2008 r. upłynął jeszcze wcześniej.

Trzeba mieć na uwadze, że przepis art. 502 k.c. umożliwia przedstawienie do potrącenia także wierzytelności przedawnionej, o ile w chwili, gdy potrącenie stało się możliwe, przedawnienie jeszcze nie nastąpiło. Zgodnie z art. 499 zd. 2 k.c. oświadczenie o potrąceniu ma moc wsteczną od chwili, kiedy potrącenie stało się możliwe, tj. gdy obie wierzytelności stały się wymagalne.

Zgodnie z art. 71 ust. 4 ustawy z 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami (t.j. Dz. U. z 2018 r. poz. 2204 z późn. zm.), opłaty roczne wnosi się w terminie do dnia 31 marca każdego roku, z góry za dany rok. Z wierzytelności powoda najdawniej wymagalna jest wierzytelność w kwocie 1.051.096,25 zł, stanowiącej opłatę roczną za rok 2013. Termin spełnienia świadczenia upływał 2 kwietnia 2013 r. (wtorek), ponieważ 31 marca i 1 kwietnia 2013 r. były dniami wolnymi od pracy (Wielkanoc). 2 kwietnia 2013 r. jest więc pierwszym dniem, w którym wymagalne były zarówno do tej pory niezaspokojone przez powoda wierzytelności pozwanej oraz najstarsza z wierzytelności powoda – o opłatę roczną za użytkowanie wieczyste za rok 2013. Jednak – jak wyżej wskazano – w tym czasie wszystkie objęte zarzutem potrącenia i niezaspokojone do dnia wytoczenia powództwa roszczenia o zwrot kwot wpłaconych jako równowartość VAT były już przedawnione. Tak było też w chwili, gdy w stan wymagalności zapadały wierzytelności powoda o opłaty roczne za rok 2014 i 2015.

Odmiennie należy potraktować zarzut potrącenia kwoty 168.756,28 zł stanowiącej skapitalizowane odsetki ustawowe naliczone od dnia 29 kwietnia 2013 r. do dnia faktycznego zwrotu przez powoda kwoty 910.260,06 zł.

Nie ma racji Sąd Okręgowy podnosząc, że były to odsetki bliżej nieokreślone. Na podstawie niekwestionowanego przez powoda, a załączonego do sprzeciwu oświadczenia o potrąceniu i stanowiącego jego część załącznika, a także wyjaśnień pełnomocników stron złożonych na rozprawie odwoławczej, Sąd Apelacyjny ustala, że oświadczeniem z 26 kwietnia 2016 r., złożonym powodowi tego samego dnia, pozwana przedstawiła do potrącenia wierzytelność w kwocie 168.756,28 zł, stanowiącą skapitalizowane odsetki ustawowe wyliczone od 29 kwietnia 2013 r. do dnia faktycznego zwrotu przez powoda kwoty 910.260,06 zł stanowiącej VAT zapłacony przez pozwaną, a ostatecznie przez powoda zwrócony. Choć w oświadczeniu mowa o odsetkach naliczanych od 29 kwietnia 2013 r., to niewątpliwie zaszła omyłka w określeniu daty W załączonym do oświadczenia o potrąceniu zestawieniu wskazano bowiem, że odsetki naliczono od 29 kwietnia roku 2012, a nie 2013. Ponadto, po przeliczeniu odsetek, Sąd Apelacyjny stwierdza, że w praktyce były one naliczane od 30 kwietnia 2013 r., co najprawdopodobniej było spowodowane wpisaniem do dostępnych w Internecie kalkulatorów pozwalających na obliczanie odsetek daty 29 kwietnia 2012 r. (niedziela) jako terminu spełnienia świadczenia, a nie pierwszego dnia opóźnienia. Dlatego też Sąd Apelacyjny ustala, że przedstawiona do potrącenia kwota 168.756,28 zł mieści się wysokości odsetek liczonych od 29 kwietnia 2012 r. od kwoty 910.260,06 zł, pobranej jako VAT na podstawie wyżej wskazanych faktur do dat zwrotu poszczególnych kwot, tj. jest od sumy tych odsetek mniejsza.

Odsetki te były pozwanej należne na podstawie art. 481 § 1 k.c.

W zawezwaniu do próby ugodowej pozwana wzywała także o zwrot VAT pobranego na podstawie faktur wystawianych 10 grudnia 2008 r. i później (k. 1206). Ponieważ pozwana już w marcu 2011 r. domagała się skorygowania faktur o naliczany VAT i zwrotu kwot zapłaconych z tego tytułu, w ocenie Sądu Apelacyjnego można uznać, że powód opóźniał się ze spełnieniem świadczenia już przed 29 kwietnia 2012 r.

Sąd Apelacyjny ma na uwadze, że w tym czasie trwało jeszcze postępowanie administracyjne związane z udzieleniem przez (...)w P. interpretacji z 4 sierpnia 2011 r. Naczelny Sąd Administracyjny wydał w tej sprawie wyrok dopiero 4 września 2012 r. ((...)). Interpretacja nie obejmowała jednak dokonanych już transakcji.

Żądając równowartości VAT pozwana odwołała się do wyroku wydanego w dniu 27 stycznia 2011 r. przez Wojewódzki Sąd Administracyjny w W. (sygn. akt III SA/Wa 1430/10), w którym oceniono, że sprzedaż użytkownikowi wieczystemu nieruchomości oddanej w użytkowanie wieczyste przed 1 maja 2004 r. nie podlega opodatkowaniu podatkiem od towarów i usług. Był to pierwszy wyrok sądu administracyjnego, który dotyczył transakcji podobnych do zawieranych przez strony. Dopiero ten wyrok skłonił pozwaną do kwestionowania ważności umów co do VAT, a powoda do ponownego wystąpienia o interpretację analogicznych zdarzeń. W ocenie Sądu Apelacyjnego powód winien jednak sam ocenić trafność stanowiska pozwanej, wywodzonego z wyżej wymienionego wyroku. Interpretacja, ze swej istoty bowiem dotycząca tylko przyszłych transakcji, nie mogła chronić Miasta P. ani przed roszczeniami pozwanej Spółdzielni, ani też nie miałaby wpływu na rozliczenia ze Skarbem Państwa co do podatku już odprowadzonego. Oczekiwanie na prawomocne rozstrzygnięcie w sprawie interpretacji nie usprawiedliwiało zatem opóźnienia w zaspokojeniu roszczeń pozwanej. Zwraca też uwagę, że – wbrew wywodom powoda – między wydaniem wyroku w sprawie I (...) 701/12 a zwrotem kwoty 910.260,06 zł nie ma ścisłej korelacji, skoro pierwsze faktury korygujące wystawiono dopiero 17 czerwca 2013 r., a zwrotu VAT dokonano pozwanej w terminach od 3 lipca do 16 grudnia 2013 r. (k. 1229).

Wierzytelność powoda o zapłatę opłaty rocznej i wierzytelność pozwanej o zapłatę odsetek od nienależnie spełnionego świadczenia spełniają przesłanki z art. 498 § 1 k.c. i nadają się do potrącenia.

Wprawdzie pozwana nie wskazała, z którą wierzytelnością powoda dokonuje potrącenia, jednak możliwe jest w tej sytuacji zastosowanie reguł wynikających z art. 451 § 3 k.c. i zaliczenie na poczet najdawniej wymagalnej wierzytelności powoda (zob. postanowienie Sądu Najwyższego z 20 lutego 2013 r., III CZP 106/12, LEX nr 1308125). Najdawniej wymagalna, jak już wyżej wskazano, jest wierzytelność w kwocie 1.051.096,25 zł (opłata roczna za użytkowanie wieczyste za rok 2013), której termin spełnienia świadczenia upływał 2 kwietnia 2013 r.

Nie budzi wątpliwości możliwość przedstawienia do potrącenia odsetek od roszczeń, które w dniu 2 kwietnia 2013 r. nie były jeszcze przedawnione, ponieważ termin biegu przedawnienia został przerwany w dniu 23 marca 2012 r. wnioskiem o zawezwanie do próby ugodowej i rozpoczął bieg na nowo 26 kwietnia 2013 r. (data posiedzenia Sądu, na którym nie doszło do zawarcia ugody – art. 124 § 1 i 2 k.c.). Były to należności dotyczące VAT naliczonego w fakturach wystawionych między 25 marca a 13 września 2009 r. na łączną kwotę 634.696,11 zł.

Zarzut potrącenia kwoty 168.756,28 zł obejmował jednak także odsetki od faktur wystawionych 10 grudnia 2008 r., zatem co do roszczeń, które powód spełnił w dniach 3 lipca i 16 grudnia 2013 r. mimo tego, że uległy one przedawnieniu.

Sąd Apelacyjny uznaje, że wraz z przedawnieniem roszczenia głównego przedawnieniu uległy także roszczenia o zaległe odsetki, gdyż tylko z nieprzedawnionym jeszcze roszczeniem głównym można wiązać następstwo w postaci opóźnienia w spełnieniu świadczenia (zob. uchwałę składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z 26 stycznia 2005 r., III CZP 42/04, OSNC 2005, nr 9, poz. 149).

Okoliczności sprawy nie pozwalają na ustalenie, że pozwana zrzekła się zarzutu przedawnienia. Z pewnością takie oświadczenie woli nie zostało złożone w sposób wyraźny. Można przyjąć, że zwracając równowartość VAT naliczonego w fakturach wystawionych 10 i 12 grudnia 2008 r. powód zrzekł się w sposób dorozumiany zarzutu przedawnienia co do kwot przekazanych pozwanej. Nie można bowiem w inny sposób racjonalnie wytłumaczyć zapłaty świadczenia przedawnionego. Nie sposób jednak fakt zapłaty części roszczeń interpretować jako zrzeczenia się zarzutu przedawnienia także co do roszczeń ubocznych, lub – jak wywodzi pozwana – w ogóle jako zrzeczenie się zarzutu przedawnienia co do zwrotu VAT pobranego w latach 2006-2008 (zob. wyrok Sądu Najwyższego z 12 grudnia 2002 r., V CKN 1573/00, LEX nr 77063). Pozwana przywiązywała także duże znaczenie do treści pisma Miasta P. z 26 kwietnia 2013 r. (k. 982 i 983 akt), w którym powód stwierdził, że dokona korekty w zakresie podatku VAT co do wszystkich faktur VAT wystawionych w okresie po 1 grudnia 2008 r. Jednocześnie jednak podał, że dopiero nowelizacja art. 7 ust. 1 ustawy z dnia 11 marca 2004 r. o podatku od towarów i usług obowiązująca od 1 grudnia 2008 r. poprzez dodanie punktu 6 wprowadziła zasadę, iż oddanie nieruchomości w użytkowanie wieczyste stanowi dostawę towarów. Zgodnie z art. 4 ust. 2 ustawy z 16 listopada 2006 r. o zmianie ustawy Ordynacja podatkowa (Dz. U. nr 217, poz.1590) nowelizacja ustawy o VAT spowodowała wygaśnięcie z mocy prawa postanowienia o udzieleniu pisemnej interpretacji podatkowej z dnia 18 listopada 2005 r. Treść tego pisma jednoznacznie wyklucza przyjęcie, że częściowy zwrot VAT stanowił uznanie zasadności roszczenia o zwrot VAT naliczonego także w fakturach wystawionych przed 1 grudnia 2008 r. Przede wszystkim jednak wskazane pismo zostało podpisane przez zastępcę dyrektora do spraw finansowych, a w sprawie nie wykazano, aby była to osoba umocowana do złożenia za Miasto P. oświadczenia woli o zrzeczeniu się terminu przedawnienia roszczeń.

Ponownie odwołując się do art. 499 zd. 2 k.c. Sąd Apelacyjny stwierdza, że na dzień 2 kwietnia 2013 r., kiedy to obie wierzytelności były wymagalne i nieprzedawnione, pozwana dysponowała wierzytelnością o ustawowe odsetki od kwoty 634.696,11 zł (wartość nieprzedawnionych wierzytelności o zwrot świadczenia nienależnego), które naliczała w praktyce – jak wyżej wskazano – od 30 kwietnia 2012 r. Odsetki te na dzień 2 kwietnia wyniosły 76.180,92 zł (Dz.U.2008.220.1434 – 13% w stosunku rocznym, 337 dni). O tę kwotę uległa zatem morzeniu wierzytelność powoda z tytułu opłaty rocznej za rok 2013 – z 1.051.096,25 zł do kwoty 974.915,33 zł (1.051.096,25 zł – 76.180,92 zł), a w konsekwencji cała wierzytelność zasądzona przez Sąd Okręgowy – z 4.483.037,53 zł do 4.406.856,61 zł.

Jeszcze raz należy podkreślić, że przedstawiona do potrącenia kwota 168.756,28 zł obejmowała skapitalizowane odsetki od świadczenia spełnionego przez Miasto P.. Kapitalizacja odsetek była jednak usprawiedliwiona wyłącznie do 2 kwietnia. Po tej dacie, odsetki od wierzytelności niższej, czyli nieprzedawnionej wierzytelności pozwanej o zwrot VAT w łącznej wysokości 634.696,11 zł, umarzały się. Inaczej mówiąc strona pozwana w ogóle nie mogła domagać się odsetek, a strona powodowa tylko od własnej wierzytelności przekraczającej wysokość wierzytelności pozwanej. Obie strony równolegle opóźniały się w zapłacie kwoty 634.696,11 zł. Od 2 kwietnia 2012 r. powód mógł dochodzić odsetek tylko od „nadwyżki” (974.915,33 zł – 634.696,11 zł), czyli kwoty 340.219,22 zł i stan ten trwał do dnia 26 września 2013 r., kiedy to zwrócił pozwanej równowartość VAT w kwotach 85.437,85 i 51.377,04 zł. Wówczas kwota, co do której mógł naliczać odsetki wzrosła o powyższe pozycje, czyli do 477.034,11 zł (340.219,22 zł + 85.437,85 + 51.377,04 zł). Dalszych wpłat powód dokonał 30 września 2013 r.: 61.292,09 zł i 39.495,46 zł, zatem należność, co do której już tylko pozwana pozostawała w opóźnieniu wzrosła do 577.821,66 zł (477.034,11 zł + 61.292,09 zł + 39.495,46 zł). Kolejne wpłaty miały miejsce 26 listopada 2013 r.: 34.471,01 zł, 37.817,21 zł, 50.975,50 zł i 36.725,83 zł, co oznacza, że odsetki należne od pozwanej mogły być naliczane od kwoty 737.811,21 zł (577.821,66 zł + 34.471,01 zł + 37.817,21 zł + 50.975,50 zł + 36.725,83 zł). Ostatnie wpłaty miały miejsce 16 grudnia 2013 r.: 199.642,05 1.467,25 zł i 35.994,82 zł i od tego dnia powód mógł dochodzić odsetek od nieumorzonej reszty opłaty rocznej za rok 2013, tj. 974.915,33 zł (737.811,21 zł + 199.642,05 + 1.467,25 zł + 35.994,82 zł).

Ostatecznie zatem Sąd Apelacyjny na podstawie art. 386 § 1 k.p.c. zmienił zaskarżony wyrok tylko w wyniku częściowego uwzględnienia zarzutu potrącenia, mianowicie co do odsetek od uznanej i zwróconej przez powoda kwoty 634.696,11 zł naliczanych od 30 kwietnia 2012 r. do dnia zapłaty tej kwoty (w dniach 26 i 30 września, 26 listopada i 16 grudnia 2013 r.). W pozostałej części powództwo winno zostać oddalone, ponieważ powód przedstawił do potrącenia wierzytelności przedawnione na dzień wymagalności wierzytelności powoda. Zwrot przez powoda VAT naliczonego w fakturach wystawionych 10 grudnia 2008 r. (skorygowanych fakturą z 12 grudnia 2008 r.). mimo że roszczenie pozwanej o tę należność było już przedawnione, nie oznaczał zrzeczenia się zarzutu przedawnienia o należności uboczne. Wierzytelność o odsetki od kwot 144.424,93 zł, 71.610,43 zł, 59.546,62 zł, zapłaconych pozwanej 3 lipca 2013 r., skorygowanych 16 grudnia 2013 r. o 18,03 zł nie mogła zostać potrącona, bo z upływem przedawnienia roszczenia o należność główną, przedawnieniu uległy także roszczenia o należności uboczne.

Sąd Apelacyjny akceptuje stanowisko strony pozwanej co do tego, że objęte zarzutem potrącenia świadczenie było nienależne. Podzielając argumentację wyrażoną w wyżej powołanym wyroku WSA w Warszawie z 27 stycznia 2011 r., trzeba stwierdzić, że także w latach 2006-2008 nie było podstaw do naliczania podatku VAT od transakcji sprzedaży nieruchomości na rzecz dotychczasowego użytkowania wieczystego, jeżeli nieruchomość została oddana w użytkowanie wieczyste przed 1 maja 2004 r. (zob. wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w W. z 27 stycznia 2011 r., (...) SA/Wa (...), LEX nr 786857). Słusznie Sąd Okręgowy podkreślił, że powód naliczał ten podatek w zaufaniu do udzielonej przez organy podatkowe interpretacji. Pozwana nie może zarzucać powodowi „biernej postawy”, która miała się wyrażać w niezaskarżeniu interpretacji z 18 listopada 2005 r., skoro naliczanie VAT było akceptowane także przez nią. Przy zawieraniu umowy Miasto P. i pozwana Spółdzielnia działały jako podmioty równorzędne. Nie ma dostatecznych podstaw do obciążenia powoda obowiązkiem dysponowania „lepszą” niż pozwana czy organy podatkowe wiedzą co do obowiązków podatkowych. Pozwana powołuje w apelacji orzeczenia organów podatkowych i sądów administracyjnych, ale wydawanych dopiero od roku 2011. Orzeczenia wcześniejsze nie dotyczą bowiem VAT od sprzedaży nieruchomości na rzecz użytkownika wieczystego lecz od opłat rocznych za użytkowanie wieczyste. Podkreślić trzeba, że sama strona pozwana nabrała wątpliwości co do ważności spełnionego przez siebie świadczenia dopiero w roku 2011 i dopiero od marca 2011 r. żąda od powoda wystawienia faktur korygujących. Zatem przez 5 lat akceptowała pobieranie od niej podatku od towarów i usług.

Co do braku możliwości domagania się w takiej sytuacji zwrotu nienależnego świadczenia wypowiedział się Sąd Apelacyjny akceptuje stanowisko wyrażone w uzasadnieniu wyroku Sądu Najwyższego z 8 czerwca 2017 r., V CSK 563/16 (Lex nr 2303442), w którym stwierdzono, że „Gminie nie można czynić zarzutów, że powinna znać przepisy prawa podatkowego i właściwie je interpretować oraz de facto ponosić ryzyko zmian w zakresie ich interpretacji.” Przekazując Skarbowi Państwa wpłacony przez pozwaną podatek, powód, z powyższych względów, nie musiał liczyć się z obowiązkiem zwrotu tych kwot pozwanej.

Jak wyżej wskazano, zarzut potrącenia został uwzględniony wyłącznie co do odsetek od kwot zwróconych pozwanej. W tej części powód uznał roszczenie Spółdzielni, wystawił faktury korygujące i VAT odzyskał. Przepis art. 409 k.c. – bez względu na zastrzeżenia pozwanej co do możliwości stosowania go przy żądaniu zwrotu nienależnego świadczenia – nie mógł mieć zastosowania.

Uwzględniając powyższe, na podstawie art. 385 k.p.c. apelację w pozostałej części oddalono.

Oczywiście uzasadnione jest zażalenie powoda. Sąd Okręgowy nakazując pozwanej zwrot całości poniesionych przez powoda kosztów przeoczył, że powód uzupełnił opłatę sądową do 100.000 zł i zwrot takiej kwoty powinien otrzymać.

Pozwana w obu instancjach wygrała zaledwie w 1,7%. Na podstawie art. 100 k.p.c. obciążono ją zatem całością poniesionych przez powoda kosztów.

W postępowaniu apelacyjnym powód poniósł koszty zastępstwa procesowego w kwocie 11.250 zł, natomiast w postepowaniu zażaleniowym uiściła opłatę – 642 zł i poniosła koszty zastępstwa procesowego w kwocie 2.700 zł. Wysokość wynagrodzenia pełnomocnika ustalono na podstawie § 15 ust. 3, § 2 pkt 6 i 8 i § 10 ust. 1 pkt 2 i ust. 2 pkt 2 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 22 października 2015 r. w sprawie opłat za czynności radców prawnych (Dz.U.2015.1804).

Marek Górecki Jacek Nowicki Małgorzata Gulczyńska